Pekiştirme ve Cezanın Çocuklarda Etkisi

Pekiştirme ve ceza, ebeveynlerin günlük hayatta sıklıkla yaptığı bir davranış biçimidir. Bu davranışlar genellikle çocukların iyi olan şeyleri yapması ve kötü olan şeyleri yapmaması içindir. Bu açıdan bakıldığı zaman doğru olarak görülen bu pekiştirme ve ceza davranışları yerine göre zararlı da olabilmektedir. Ebeveynler çocukları iyi davranışlarda bulunduğu zaman hediye alabilir, oyun oynamalarına izin verebilir, televizyon izlemelerine izin verebilir ya da farklı şekillerde pekiştireçler uygulayabilir. Aynı şekilde ödevini yapmayan çocuklarının televizyon izlemesine izin vermeyen, yemeğini yemeyen çocukların tatlı yemesine izin vermeyen aileler de günlük hayatta uygulanan ceza örneklerini gösterirler. Bu pekiştireç ve ceza örnekleri çocuklarda çoğu zaman işe yarasa da bazı durumlarda tam tersi etkiye sebep olabilmektedir. 

Pekiştirme ve Davranışlar 

Pekiştirme, istenmeyen davranışın uygulanma sıklığının azaltılmasında ya da istenilen davranışın uygulama sıklığının arttırılmasında kullanılabilir. Bir tepkinin ya da durumun tekrarlanma sıklığı pekiştireçler sayesinde arttırılabilir. Bu yöntem yalnızca ebeveynler tarafından değil pek çok kişi ya da kurum tarafından da tercih edilen bir davranış uygulama yöntemidir. 

Olumlu ve Olumsuz Pekiştireçler 

Olumlu ve olumsuz pekiştireçlerin ikisi de her türlü durumun yapılma sıklığının artmasında kullanılabilen yöntemlerdir. Pekiştireçler ayrıca koşulsuz uyaranlara da benzer ve bu yönü ile de doğrudan etki sağlarlar. Herhangi bir ek koşullama gerektirmezler. 

Olumlu Pekiştireçler 

Olumlu pekiştireçler, olumlu bir uyaran ile sağlanır. Bu olumlu uyaranlar doğrudan durum ile ilişkili şekilde iletildiği için davranışın görülme sıklığının artmasına katkıda bulunurlar. Özellikle de ebeveynler bu yöntemi sıklıkla kullanır. Bir ebeveynin çocuğu iyi bir davranış sergiledikten sonra ona hediye alması, ödevini yapan çocuğun televizyon izlemesine izin verilmesi, işini iyi yapan bir çalışanın övgü alması, iyilik yapan birine sarılmak gibi durumların tamamı olumlu pekiştireç örnekleridir ve bu iyi davranışların tekrarlanmasını sağlar. 

Olumsuz Pekiştireçler 

Olumsuz pekiştireçler uygulanırken ortamda bulunan olumsuz bir uyarıcı ortadan kaldırılır. Bu da davranışın görülme sıklığının arttırılmasında oldukça etkili bir yöntemdir. Hem davranışların görülme sıklığı artar hem de davranışa yönelik olarak motivasyon sağlanır. Olumsuz pekiştireçlere verilebilecek en iyi örnek iş hayatına ait örneklerdir. Yöneticiler genellikle olumsuz pekiştireç olarak ortamdaki odaklanmayı ve işe engel olan durumları kaldırır. Örneğin birlikte çalışmakta iyi olmayan kişi kişinin birimlerini ayırabilir ya da kişilere yapamayacakları işleri vermekten kaçınırlar. 

Pekiştirme, uygulanma sıklığı arttırılmak istenen davranıştan hemen sonra uygulanmalıdır. Bu şekilde kişiler davranış ile pekiştireç arasında kolaylıkla bir ağ kurar ve bu bağ da pekiştirme davranışının etkili şekilde ortaya çıkmasına yardımcıdır. Devamlı olarak aynı pekiştirecin kullanmamasına da dikkat edilmesi gerekir. Düzenli olarak aynı pekiştireç kullanıldığı zaman pekiştirilecek olan kişi bu duruma alışabilir ve bunu normal görmeye başlayabilir. Bu da pekiştirilmek istenen davranışta ters etkiye neden olabilir. Bu durum ayrıca kişinin pekiştireçten soğumasına ve sıklığı arttırılmak istenen durumun da yapılmamasına neden olabilir, durum ters tepebilir. Bu sebeple de aynı pekiştireç yerine farklı pekiştireçlerin aynı durum için uygulanması daha etkili olacaktır. Örneğin iyi davranış sergileyen çocuğa ebeveynleri sürekli olarak hediye alırsa çocuk sıkılabilir. Bazen çocuğa hediye vermek, bazen gezmeye götürmek bazen de farklı oyunlar oynamasını sağlamak çocukta çok daha etkili bir pekiştireç olacaktır. 

Ceza ve Davranışlar 

Cezalar, davranışların gerçekleşme sıklığını azaltmak için uygulanır. Genellikle çocuk yetiştirirken uygulanan ceza tekniği ters durumlara da sebep olabilir ve istenmeyen davranışların körelmesi yerine artmasına da neden olabilir. Bu durumda da cezaların doğru şekilde uygulanmasının önemi kolaylıkla anlaşılabilir. Unutulmamalıdır ki her ceza davranışı köreltmez! 

Pozitif ve Negatif Ceza 

Cezalar da pozitif ve negatif yani pekiştirmede olduğu gibi olumlu ve olumsuz şekillerde olabilir. Genellikle negatif ceza her türlü alanda en çok kullanılan ceza şeklidir. Azarlama, televizyon izleme yasağı gibi pek çok şekilde pozitif ve negatif ceza uygulanabilmektedir. 

Pozitif Ceza 

Pozitif cezada davranışın sonunda ortama itici bir uyaran eklenir. Bu itici uyaran bir şeklinde algılanır ve davranışın gerçekleşme sıklığının azalmasında etkili şekilde kullanılabilir. Bu ceza tekniği ayrıca aşırı şekilde kullanılırsa davranışın gerçekleşme olasılığını ve sıklığını da arttırabilir çünkü itici bir güce de sahiptir. Her bireyde pozitif ceza olumlu şekilde gelişime neden olmayabilir. Örneğin tembel öğrenciyi azarlamak, işini doğru şekilde yapmayan çalışana baskı uygulamak, yaramazlık yapan çocuğa kızmak birer pozitif ceza örneğidir. Bu cezalar küçük çocuklarda işe yarayabilecek teknikler olsa da genellikle yetişkin bireylerde itici güç uygular ve bireyler bu cezalar sonucunda yaptıkları kötü davranışı gerçekleştirmeye devam edebilirler, davranışın şiddetini arttırabilirler. 

Negatif Ceza 

Negatif cezada davranış sonunda ortamdan ödül gibi bir uyaran çıkarılır. Yetişkinlerde de küçük çocuklarda da negatif ceza genellikle daha olumlu tepki yaratmaktadır. Yalnızca insanlarda değil evcil hayvanlarda da bu tekniğin olumlu şekilde etki yarattığı gözlemlenmiştir. Tembel öğrenciye verilen televizyon izleme yasağı, kötü davranışta bulunan çocuğa oyun oynama yasağı ya da parkta kavga eden çocukların eve götürülmesi gibi cezalar negatif ceza örneğidir. Bu cezalar olumlu şekilde etki edebilir ancak tıpkı pekiştirmelerde olduğu gibi bireylerin bu ceza şekline alıştırılmaması önemlidir. 

Çocuklarda uygulanan pekiştirme ve cezalar genellikle olumlu şekilde etki eder ve davranışın istenilen şekilde görülmesine yardımcı olur ancak cezaların da pekiştirmelerin de düzenli ve sık hale getirilmemesi gerekir. Sürekli olarak pozitif pekiştirme uygulanan çocuklar genellikle daha fazlasını ister hale gelir ve bu nedenle de istenilen davranışın gerçekleşme sıklığı artmak yerine azalma gösterebilir. Ayrıca negatif pekiştirme bir ceza değildir. Ortamda bulunan olumsuz bir uyarıcının uzaklaştırılmasıdır. Bu nedenle de negatif pekiştirme bir ceza olarak görülmemelidir.

Pekiştirmeler ve cezalandırmaların uygulanması konusu özellikle de pek çok ebeveyn tarafından tartışılmaktadır. Cezaların uygulanması pek olumlu sonuçlara sebep olmayabilir. Bu sebeple de pekiştirmelere odaklanmak daha doğrudur. Pekiştirmeler uygulanırken aşırıya kaçmamak ve pekiştirmeleri düzenli hale getirmemek gerekir. Cezalar uygulanırken ise cezaların dozunun ayarlanması önemlidir. Cezaların dozu ayarlanmadan uygulandığı zaman oldukça ters şekilde kendini gösterebilir. Örneğin tembellik ya da yaramazlık yapan bir çocuğa oyun oynama yasağı verilmesi ya da televizyon izleme yasağı verilmesi, çocuğun ders çalışmaktan daha da uzaklaşmasına sebep olabilir ya da yaramazlığı devam ettirmesine neden olabilir. Pekiştirmeler uygulanırken de dikkatli olunması gerekir. Pekiştirmelerin devamlı olması ve sürekli aynı pekiştirmelerin uygulanması davranışı arttırmak yerine köreltebilir ya da pekiştireçlerin sıradan bir durum olarak algılanmasına da sebep olabilir. Bu nedenle de pekiştireçlerin uygulama sıklığı doğru şekilde düzenlenmelidir. Eğer dilenirse bu durumlarda belli kurallara uymayan ya da bir davranışının körelmesi istenen çocuklar aileleri ile psikologlara başvurabilir. Bu sayede çocukların davranışlarının körelmesi ya da davranışlarının pekişmesi konusunda da yardım alınmış olunur. Çocuk psikologları bu konularda ciddi şekilde yardımcı olabilir ve ailelerin cezalar ve pekiştirmeler üzerine detaylı şekilde bilgi almasını sağlayabilir.