Çocuklarda Bilişsel Gelişim

Bilişsel gelişim; bireyin çevresinde olup bitenleri anlayıp öğrenirken zihinsel faaliyetlerdeki gelişimi, aynı zamanda daha karmaşık ve etkin düşünme yollarının geliştirilmesi anlamına gelir. Bilişsel gelişimi açıklamaya çalışan kuramlar; bilginin kodlanması, işlenmesi, depolanması ve sıralanmasına odaklanarak bilişsel gelişimi anlamaya çalışmışlardır.  

●    Bilişsel gelişimi açıklamaya çalışan en önemli kuramcılardan birisi olan Jean Piaget’ e göre bilişsel gelişim dört ana dönemden oluşur ve bu dönemler bireyin yaşı ile orantılı ilerler. 

Duyusal-Motor Dönem (0-2 yaş) 

Bu dönemde bebekler duyusal deneyimlerini (görme, duyma, tatma, koklama ve dokunma) fiziksel ve motorsal eylemlerle (tutma, emme, sallama gibi) koordine ederek dünyayı anlamaya ve anlamlandırmaya çalışırlar. Duyu - motor dönem de kendi içinde 6 evrede incelenmektedir. 

Basit Refleksler: Doğumdan sonraki birkaç ay içinde bebeğin temel ihtiyaçlarını ve hayatta kalma dürtüsünü gerçekleştirebileceği refleksler ile dünya ile temasa geçmeye başlar. 

Birincil Döngüsel Tepkiler ve İlk Alışkanlıklar: 1 ve 4. aylar arasında rastlantısal olarak meydana gelen, basmakalıp davranışlar ortaya çıkmaktadır. Yapılan eylemlerin çoğunda çevreye karşı ilgi yok denecek kadar azdır. 

İkincil Döngüsel Tepkiler: 4 ve 8. aylar aralığında ortaya çıkan bu tepkiler çevreye olan ilginin artmasıyla da beraber daha niyetli davranışlar ortaya çıkmaya başlar. Bu dönemde bazı davranışların taklit edildiği görülebilir. 

İkincil Döngüsel Tepkilerin Eş Güdümlenmesi: 8 ve 12. aylar aralıklarında bebekler bir şeylere ulaşabilmek için ve çevreye olan ilgilerinden dolayı el, göz ve dokunmayı koordineli olarak kullanmaya başlarlar. 

Üçüncül Döngüsel Tepki: 12 ve 18. aylarda bebekler çevrelerine karşı oldukça meraklıdırlar ve nesneleri farklı biçimlere sokmaya, farklı şekillerde kullanmaya çalışırlar. 

Şemaların İçselleştirilmesi: 18 ve 24. aylarda bebekler basit semboller kullanmaya başlar ve çevredekilerin taklitlerini arttırırlar. 

●    Duyusal-motor dönemin sonunda bebekler nesne sürekliliği kazanırlar. Nesne sürekliliği; nesnelerin görülmediği, duyulmadığı, dokunulmadığı zaman bile var olmaya devam ettiklerini anlayabilme yetisidir. Bu yüzden ebeveynlerin bebekle olan iletişimlerinde nesne devamlılığı kazanmamış ise tutumlarının daha özenli olması uzmanlar tarafından önerilmektedir. 

●    Bu dönemde bebeklerin duyularını uyaranlar ile desteklemek önemlidir. Örneğin; bebek ilk 4 ayda kontrast renkleri seçebilmekte ve 20 - 30 cm yakınındaki nesneleri ve kişileri daha iyi görebilmektedir. Bu yüzden yeni doğan bebeğin beşiğinin üzerinde renkli mobiller yerine siyah beyaz mobiller almak bebeğin görme duyusunu desteklemek için iyi bir yol olacaktır. 

İşlem Öncesi Dönem (2-7 yaş) 

Bu dönemde çocuklar, bebeklik dönemindeki dünyayı duyu-motor dönemindeki sınırlı eylemlerle algılamanın ötesine geçerek dünyayı; kelimeler, imgeler ve çizimlerle temsil ederek anlamlandırmaya çalışırlar. Bu dönem de iki evreden oluşmaktadır. Sembolik İşlev Alt Evresi: 2 ve 4 yaş arasındaki dönemi kapsamaktadır. İşlem öncesi dönem konuşma becerisinin kazanılması, dil ve kavram gelişiminin artması ile başlar. Bu dönemde çocuklar çevrelerinde olup bitenleri ifade etmek için duyu motor dönemin sonlarında başlayan sembolleri kullanma becerisini daha fazla geliştirirler. Dil aracılığıyla semboller üretir, sembollerle onların temsil ettikleri nesneler arasında bağlantı ve anlamlandırma süreci başlar.

●    Çocukların düşünce yapıları iki sebepten dolayı hala sınırlıdır: Benmerkezcilik ve canlandırmacılık. 

Sezgisel Düşünce Alt Evresi: 4 ve 7 yaşları arasındaki bu dönemde çocukların akıl yürütme yöntemleri ve mantıksal çıkarımları daha ilkel kalmaktadır. Sezgisel düşünce al evresinde olan çocuklarda çevresi ile ilgili sorular sorma güdüsü artmıştır. “Neden?, Ya şöyle olsaydı? Bu nedir?” gibi soruları sıklıkla yetişkinlere yöneltilmektedir. Bu özelliklerden dolayı çocukluğun bu dönemi sorma-bilme tutkusu dönemi şeklinde de adlandırılmaktadır. 

Somut İşlemler Dönemi (7-11 yaş) 

Bu döneme somut işlemler dönemi denmesinin nedeni, çocuğun bilişsel gelişiminin somut nesne ve yaşantılar üzerinde odaklanmasıdır. Çocuklar belirli ve somut örnekler içeriyorsa mantıksal akıl yürütebilmeye başlarlar. Gerçek dünyada karşılığı olan ve duyuları ile görüp anlayabildikleri sayesinde olaylarda somut düşünebilmektedirler. Yaşlılık ile ölüm kavramlarını birbiri ile mantıksal bir eşleme yapabilirler. 

 Bu dönemdeki çocuklar soyut kavramları algılamakta güçlük çekerler. Örneğin; mecaz anlamlı atasözü ve deyimleri (etekleri zil çalmak, küplere binmek vb.) kalıplaşmış anlamlarını anlayamazlar ve kelimelerin gerçek anlamları ile yanlış anlamlar çıkarabilirler. Veya bu yaşlardaki çocuklara “seni yerim, seni ham yapacağım, seni parçalarım vb.) sevgi sözcükleri söylemek dahi yanlış anlamlara yol açabilmektedir. 

Soyut İşlemler Dönemi (11-15 yaş) 

11 yaşlarında başlayan bu dönem tüm yetişkinlik boyunca devam eder. Soyut düşünebilme, varsayımlar üretebilme ve düşünceleri hakkında düşünebilme becerileri geliştirilir. İdealler belirlenir, kendini diğerleriyle idealize ederek kıyaslama gibi düşünceler hakkında bilgi sahibi olunabilir. Gelecekteki fırsatlar ve yaşam hakkında fikirler üretilir. Karşılaşılan problemlere gerçekçi ve sistematik çözümler üretilir. Bu dönemdeki çocuklar artık adalet, özgürlük, mutluluk gibi soyut kavramları algılamakta zorluk çekmezler. Bu yüzden diğer dönemlere kıyasla ölüm kavramını algılayabilir, yas sürecine girebilirler. 

Çocukların hangi yaş aralıklarında neler yapabileceklerini bilmek önemlidir. Temelde şunu düşünebiliriz: Çocuğumuz herhangi birisinin desteği olmadan bu dönemde neler yapabiliyor? Çocuğu yapabildikleri ve yaşı doğrultusunda ufak bir destek ile neler yapabilir ve bu yaşta destek sunsak dahi yapamayacağı nedir? Bu soruları sorarak ilerlemek çocuğun potansiyelinin de ortaya çıkmasında yardımcı olacaktır aynı zamanda çocukta gereksiz baskı oluşmasını engelleyecektir. Bu yöntemle yaşına göre bilişsel olarak yapamayacağı bir problem çözme yeteneği yok diye çocuğu azarlamaktan bile kaçınabiliriz. Tüm bu örneklerin yanında aynı zamanda çocuktaki herhangi bir gelişimsel geriliğin de fark edilebilmesi sağlanacaktır. Çocukların bilişsel ve diğer alanlardaki gelişimini doğru öğrenebilmek ve çocuğunuzu olumlu destekleyebilmek için bir gelişim psikoloğu ile görüşebilir, aklınızdaki tüm soruları çözüme kavuşturabilirsiniz.