Aristoteles Psikolojisi ve Aristoteles’in Psikoloji Bilimine Katkıları
Özet
Bu çalışmada Aristoteles’in psikoloji bilimini ilgilendiren konularda görüşlerinin derlendiği bu çalışmada; ruh, akıl, duyumlar, ruh ve beden ilişkisi, iyi ve mutluluk kavramları açıklanarak bu kavramların modern psikoloji biliminin oluşmasında ne gibi katkılarının bulunduğunu açıklamak amaçlanmıştır. Özellikle psikoloji bölümüne katkısı bakımından duyum ve bilginin kaynağı üzerinde durularak öğrenme psikolojisinin temellerini hazırlayan Aristoteles görüşlerine yer verilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Aristoteles, Etken ve Edilgin Akıl, Ruh ve Beden, Duyum
Yunan dünyasının Platon’dan sonraki en önemli düşünürü olan Aristoteles, döneminin bütün bilim alanlarıyla ilgilenmiş olan büyük bir bilgindir(Gökberk 1980:76). Aristoteles yaşadığı dönemde ahlak, siyaset, mantık, fizik, metafizik gibi bilgi alanlarında çeşitli çalışmalar yapmıştır. Aristoteles ayrıca psikoloji bilimini yakından ilgilendiren konulara da değinmiştir. Ruh ve beden, duyumlar, etken ve edilgen aklın varlığı, iyi ve mutluluk gibi çeşitli konularla ilgili kitaplar yazmş ve bu kavramları kendisinden önceki düşünürlerin de bilgilerinden yararlanarak yeni bir sisteme oturtmuştur. Özellikle hocası Platon’dan oldukça etkilenmiş, yıllarca Platon’un okulunda öğrenim görmüş ve hocalık yapmıştır. Ancak bilginin kaynağı, bilginin nasıl elde edileceği ve ruh-beden kavramlarını açıklaması bakımından görüşleri hocası Platon’un görüşlerinden farklıdır. Psikoloji bilimini yakından ilgilendiren bu görüşleri anlatmak ve açıklık getirmek için bu çalışmanın amacı Aristoteles’in psikoloji bilimine ne gibi katkılarının olduğunun anlaşılmasını sağlamaktır.
İyi ve Mutluluk
Aristoteles iyi ve mutluluğun herkes için aynı anlama karşılık gelmediğini bu sebeple ortak bir iyi ve ortak bir mutluluktan bahsedilemeyeceğini belirtir(Aristoteles,2007). Nitekim bütün iyilerin altında toplanabileceği ortak bir iyi olamaz, çünkü var olan kaç şekilde dile getiriliyorsa –var olanı dile getirme biçimi olarak kategoriler- iyi de o kadar şekilde dile getirilebilir(Aristoteles, 2007: 1096a20-29).
İyi söz konusu olduğunda olanlardan yola çıkılacağından Platon’un ileri sürdüğü gibi tümel bir kavramdan hareket edilmesi, doğru bir başlangıç noktası değildir(Molacı,M, 2018 ss.41). Mutluluğun insan için ifade ettiği şeyin insanın erdemine bağlı olduğunu belirtir Aristoteles. Bu konuda insanı öteki canlılardan ayıran aklın varlığından söz etmek gerekir ki akıl mutluluğun kaynağını oluşturacak ruhtan bağımsız değildir. Erdemi ise Melike Molacı şöyle açıklamıştır: “Erdemli kişi gerektiği zaman, gerken şeylere, gereken kişilere karşı, gerektiği için, gerektiği gibi eyleyerek orta olanı ve en iyiyi yapandır.”(Molacı M, 2018 ss.45)
Ruh ve Beden
Beden kişinin organlarla oluşturulan maddi varlığını ifade ederken ruh ise bedenin ilk formunun temsil eder. Ruh canlı bir varlığın formu ya da edimselliğidir. Ruh, canlı bir cismin ilk edimselliğidir. Bir insan uykudayken bile ruha sahiptir, ama o bu durumda bütünüyle edimsel değildir, bitkisel işlevi hariç, onun işlevleri bu sırada uyku halindedir. Canlı bir cisim organlarla donatılmış, yani farklı etkinliklere ustalıkla uyarlanmış bir kısımlar çeşitliliği içeren bir cisimdir. Dolayısıyla ruh ‘organlarla donatılan doğal bir cismin ilk edimselliğidir(Aristoteles, 2000).
Aristoteles ruh ve bedeni dualistik bir bakış açısıyla ele almayıp beden ve ruhu bir bütün olarak ele alır ancak ruhun bedende önce ve bedenden sonra da yani bir forma dahil olmadan önce ve bir forma sahip olduktan sonra da asıl forma bağlı olduğunu söylemiştir(Aristoteles, 2007). Descartes’e kadar geçerliliğini sürdüren bu görüş Descartes’ten sonra yerini dualistik bakış açısına bırakmıştır. Aristoteles beden ve ruhu birbirinden ayırmamış, beden ve ruhu birbirlerini tamamlayan iki unsur olarak görmüştür. Ruhun ve bedenin dünya içinde bilgilerinin varlığı ise Platon’un ve Aristoteles’in görüşlerinde farklılık göstermektedir. Bu konuda Afşar Timuçin şöyle söylemiştir: “...ruh göçüne inanan ülkücü Platon’da ruh bilgiyle ilgili deneylerini düşünülür Dünya’da yapmakta, bu dünyaya bilgiyle yüklü olarak gelmektedir; oysa Aristoteles’de bilgi ancak ve ancak bu dünyanın bilgisidir.”(Timuçin, 1976, ss.111).
Ruh ve Yetileri
Aristoteles ruhun bitkilerde, hayvanlarda, insanlarda ve Tanrı’da bulunduğunu söylemiş ve ruhun yetileri olduğundan bahsetmiştir. Ruh bitki ve hayvanda basit haliyle insan ve Tanrı’da ise üst düzeyde vardır. Ruhun yetileri farklıdır ve farklı amaçlara hizmet ederler(Aristoteles, 2000). Ruhun yetileri canlılarda birbirlerine eklenerek ilerler. Bitkide olan yeti hayvanda da vardır bu sebeple hayvanda olan tüm yetiler insanda da vardır ve en son ruhun doruk noktasına ulaştığı Tanrı’da, ruhun bütün yetileri bulunmaktadır.
Aristoteles’in ruhu; bedeni hareket ettiren, onun doyumunu sağlayan, duyumlamasını ve düşünmesini sağlayan formdur. Bu bakımdan Aristoteles’in ruh tanımlamasının günümüzdeki zihin anlayışına benzerliği görülebilir. Elbette günümüzde zihnin işlevleri o zaman fark edilenden çok daha fazladır. Ruhun insanda bulunan yetileri sıralanırken algı, bellek ve tahayyülden bahseder Aristoteles ve bahsi geçen kavramlar günümüzde bilişsel psikolojinin uğraş alanlarıdır.
Beslenme
Bitki ruhun fizyolojik, kimyasal, mekanik işlemlerinden sorumludur. Beslenme ise ruhun bitkilerde bulunan yetisi olmakla beraber en temel yetidir. Canlının hayatını sürdürmesi için ihtiyaç duyduğu gıdayı almasıdır. Bitki ihtiyaç duyduğu gıdayı bağlı olduğu topraktan alıp canlılığını sürdürmeye çalışır. Aristoteles beslenme yetisiyle beraber üreme yani neslin devamından da bahseder. Üreme, bireyselliğin devamından ayrı bir şey olup türün devamının sağlanmasıyla asıl form olan Tanrıyla bir olmanın bir yoludur. Aristoteles ruhun bir yanının akıldan yoksun olduğunu bir yanının ise akılla beraber olduğunu belirterek akıldan yoksun olan yanının bitkilerde bile bulunan beslenme gibi faaliyetlerden oluştuğunu akıldan yoksun olmayan, akılla beraber olan yanının ise hayvanlarla ortaklaşa sahip olunan iştiha yani arzular, hazlar isteklerdir. Canlılar âleminde bitkilerin sadece beslenme yetisine sahip olmalarına karşın, diğer canlılar beslenme yetisiyle birlikte duyum yetisine de sahiptirler(Aristoteles, 2000).
Dokunma ve Hareket
Farklı duyumlamalar arasında bütün hayvanlara ait temel bir duyumlama vardır: bu dokunmadır(Aristoteles, 2000, ss.73) Hayvanlarda ruhun beslenme yetisinin yanında dokunma yetisi de vardır. Öteki duyumlardan farklı olarak hayvanda dokunma duyumu bulunur. Hayvanlar dokunarak haz alır. Hareket etme vardır ve bu hareket her zaman belirli bir amaca yönelir ancak bu yönelme için aklın varlığı gerekli değildir. Dokunma ve beslenme hayvan ruhunun bir yetisidir ve ruhun işlevlerinden olan hareket etme sayesinde bitkilerden farklı olarak beslenmek için yiyeceğine doğru hareket eder. Dokunmada ise yine amaca yönelik hareket vardır. Amaç dokunsal ve arzusal hazdır.
Duyum ve Duyumdan Elde Edilen Bilgi
Aristoteles, sürekli değişim içinde olan dış dünya hakkında mutlak bilgiye deneyimler yoluyla ulaşılabileceğini savunmuştur. Bilgiye edinmek için tümevarımsal yöntemi tercih etmemiş, tümdengelimin daha önemli olduğunu savunmuştur(Timuçin, 1976). Tümdengelim, zihnin evrensel bir doğrudan yola çıkarak daha az evrensel bir doğruyu ortaya koyma işlemidir(Timuçin, 1976, ss.77).
Aristoteles’in İkinci Analitikler’in birinci kitabının ikinci bölümünü Afşar Timuçin şöyle özetler: “Bir şeyin bilimine sofistler gibi rastgele değil ama mutlak bir biçimde sahip olduğumuza inanıyoruz, bir şeyi var eden nedeni tanıdığımıza, bu nedenin o şeyin nedeni olduğunu bildiğimiz, ayrıca o şeyin olduğundan başka şey olmasının olanaksız olduğuna inandığımız zaman. Bilimsel bilginin yapısı budur işte.”(Timuçin, 1976, ss.82). Sofistler mutlak bilginin olmayacağını, değişen dünya ile birlikte algılarımızın da değiştiğini ileri süren eski Yunanda yaşayan öğretmenlerdir. Mutlak bilginin olmayacağını ancak yararlı bilginin olacağını düşünürler. Bu yüzden o dönemin Yunanlılarını ahlaklı, erdemli ve iyi olmaya davet etmiş, öğretilerde bulunmuşlardır. Aristoteles, sofistlerle bilginin deneyimlerle öğrenileceği görüşünü paylaşır ancak mutlak bilginin olmayacağı konusunda görüşleri farklılaşır.
Aristoteles bilgi edinmenin yolunun deneyimler olduğunu ileri sürer ve bilgiyi işleyebilmek için kişinin doğuştan getirdiği aklın kullanılması gerektiğini de ekler. Nesnelerden gelecek etki, duyu organımızla duyumlar şeklinde aklımızda işlenir ve bu şekilde kişi aklını kullanarak mutlak bilgiye ulaşmış olur. Insan ruhu akıl sayesinde dış dünyayla ilgili duyumlarını organize edebilir.Deneyimleri kaydeder ve zihnindeki bu kayıtlı deneyimleri bilgiye dönüştürebilir. İnsan ruhunun yaratma(yeni bilgi elde etme) özelliği vardır ve bu yeni bilgiyi de kaydeder. Deneyimlerin kaydedilmesi ve hatırlanması ise belirli kurallara göre olur: yakınlık, zıtlık ve benzerlik.
a) Yakınlık: Kaydedilen son bilginin hatılanmasının daha kolay olması, zamansal olarak en yakın zamandaki işlenen bilginin daha kolay hatırlanmasını içerir.
b) Zıtlık: Nesnelerin, eylemlerin zıttıyla var olması ve kaydedip hatırlarken bu ilkenin kullanılmasını içerir. Aydınlığı hatırlayabilmek için karanlık bilinmelidir ya da güzel ancak çirkinlerin varlığında anlaşılır.
c) Benzerlik: Bir tözün kaydedilmesi aynı zamanda benzer olduğu başka tözlerin varlığıyla da ilgilidir. Daha önce duyumların işlenmesiyle zihnimize kaydettiğimiz bilgiye benzer bir duyumdan bilgi aldıysak, bu benzerle birlikte zihnimize kaydetmemiz ve hatırlamamız daha kolay olur. Çam ağacını zihnimize kaydettikten sonra çınar ağacını görüp zihnimize kaydetmemiz daha kolay olacaktır çünkü ikisinin de ortak özelliklerinin üstüne inşa edilen ve birbirinden ayrılan özellikleri bulunur. Bu ortak özellikler kaydetmemizi kolaylaştırır.
Aristoteles ruhun yetilerinden bahsederken bir hiyerarşinin olduğundan ve en tepede yani doruk noktasında Tanrı’nın bulunduğundan bahseder. Tanrı’dan önce olan insan ruhunun yetilerinin içinde ortak bir duyu olduğundan bahseder. Aristoteles, ortak duyuyu çeşitli nesneleri algılayan beş duyuya bağlı bir duyuymuş gibi ele almaktadır. Ortak duyunun temel işlevi duyulabilir objelerin algılanmasıdır. Ortak duyunun faaliyeti zihnin üst bir faaliyeti gibi görünmektedir. Fakat bu faaliyet, diğer duyu organlarının duyumsamış olduğu şeylerden ve kendilerinde kalan izlenimlerden tamamen bağımsız, kendi başına bir faaliyet olmayıp, onlarla bir bağlantı içindedir. Üst bir faaliyete sahip olan ortak duyu, aynı zamanda deneyin oluşmasına da yardımcı olmaktadır. Kısacası ortak duyu, duyu organlarında meydana gelen duyumların üzerine bir duyumdur, yani duyumun duyumu durumundadır(Arslan,2007).
Duyulardan Elde Edilen Bilginin Yanlışlığı ve Algı
Duyulardan elde edilen bilgi akıl süzgecinden geçer ve bu sayede kaydedilip daha sonra hatırlanmak üzere belleğe kaydedilir. Aristoteles aklın varlığını kabul eder ve mutlak bilginin duyulardan gelen duyumların akıl ile işlenmesiyle oluştuğu söyler. Ancak akıl o bilgiyi her zaman doğru işleyemeyebilir. Bu noktada algı önemli rol oynar. Bilginin yanlışlığı duyum veya algıdan oluşmaz, bu duyum ve algının yanlış yorumlanmasından oluşur. Bu konuda Ahmet Arslan şöyle söylemiştir: “ ... Aristoteles doğru ve yanlışın duyum veya algıdan değil, duyum veya algı hakkında bulunduğumuz yargıdan ileri geldiği görüşündedir. Güneş bize Dünya’dan daha küçük görünmektedir. Bu görme algımızın kendisinde herhangi bir hata yoktur. Güneş’in bize Dünya’dan daha küçük “göründüğü” doğrudur. Eğer Güneş’in bize Dünya’dan daha küçük görünmediğini söylersek bunun bir hata oalcağı kesindir.”(Arslan, 2007, ss.71-72). Görüyoruz ki hatalı olan algı değil, algıladığımız şeyi yanlış yorumlamamızdır.
İmgelem(Tahayyül)
İmgelem(tahayyül) yani hayal etme, duyumlardan ve düşünmeden farklıdır ancak bunlar olmadan imgelemden de bahsedemeyiz. İmgelem aslında var olmayan bir durumdur. Duyumlar gerçek hayatın yansımalarıdır ancak imgelemin gerçekle bir bağlantısı olmayabilir. Gerçek olan şey hayal edilebileceği gibi gerçek olmayan şeyler de hayal edilebilir. Hayaller de zihinde belirli bir yeri kaplar ve kendine ait geçmiş bir hafıza oluşturur böylece aslında sadece hayal ettiğiniz ve hiç var olmamış bir şeyi düşünüp hazırlayabilirsiniz. Aristoteles rüyaları da tahayyülün içerisinde kabul etmiştir. Bu durum bilinçli olarak duyumlanmayan ya da düşünülmeyen imgelemin uyku esnasında açığa çıkması olarak yorumlanabilir(Arslan, 2007; Aristoteles, 2000).
Etkin Akıl ve Edilgin Akıl
Etkin ve edilgin akıl Aristoteles’in görüşlerinin doruk noktasıdır. Etkin ve edilgin aklı aklın iki ayrı yönü olarak düşünmek yanlış olacaktır. Bu ayrımı yapmak iki ayrı aklın da üstünde bir aklın varlığını kabulü mecbur kılar. Etkin akıl tam manasıyla Tanrısal akıl olarak görülmez ancak Tanrısal aklın insan ruhunda bulunan -algılama ve düşünme yetilerinin üstünde- tezahürüdür. Edilgin aklı ise kavrama terimiyle açıklamak yerindedir. Edilgin akıl dış dünyanın bilgisini kavrar ancak bu arada etkin akıl zaten bu bilgiyi biliyordur, denilebilir. Etkin akıl ruhta varlığını sürdürürken edilgin akıl insanın dış dünya duyumlarının farkına varmasını ve işleyip bilgi haline dönüştürmesini sağlar(Aristoteles, 2000). Aristoteles etkin aklın bedenden bağımsız olduğunu, ruhta olduğunu belirtir ve gerçekleşmemiş hiçbir potansiyel içermediğini, bir zaman bildiği şeyi her zaman bildiğini söyler.
Sonuç
Aristoteles’in tartıştığımız kavramlar hakkındaki görüşlerine günümüz psikoloji bilimi de açıklamalar getirmiştir. Psikoloji biliminin, özellikle öğrenme psikolojisinin temel aldığı esasları Aristoteles döneminin şartlarında belirlemiş ve kendi görüşleri çerçevesinde harmanlayarak bir sisteme oturtmuştur. Özellikle duyum ve algı konusundaki görüşlerinin öğrenme psikologlarını, iyi-mutluluk kavramları, etkin ve edilgin akıl kavramları ve duyulardan gelen bilginin işlenmesi hakkındaki görüşlerinin adli psikologları ilgilendirmesi bakımından önemlidir.
Tartışma
Aristoteles’in bakış açısının; Platonla ve sofistlerle karşılaştırılması Aristoteles’in görüşleri dışında görüşlerin varlığının görülmesi ve Aristoteles’in diğer düşünürlerden hangi bakımlardan farklılaştığını görmek açısından yararlı olduğu düşünülüyor. Aristoteles’in psikolojiye yaptığı katkılarının anlaşılması açısından önemli olan bu çalışma, alandaki görüşleri anlamak, yorumlayabilmek ve tarihçesini anlayabilmek açısından yararlı görülüyor. Ancak ileriki çalışmalar için genel hatlarıyla anlatılan kavramların daha derinlemesine açıklanması ve psikolojiyi ilgilendirdiği düşünülen başka kavramların da eklenmesi; ileride bu alanda çalışma yürütecekler için yararlı olacaktır.
KAYNAKÇA
Aristoteles, (2001) Ruh Üzerine (Zeki Özcan, Çev.). İstanbul: Alfa Yayınları.
Arslan, A. (2007). İlkçağ Felsefe Tarihi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Köz, İ.(2002). Aristoteles Mantığı ile Felsefe-Bilim İlişkisi. AÜİFD, 2, 355-374
Molacı, M.(2018). Aristoteles’in Etik Görüşü. Medeniyet ve Toplum/ Bahar, 32-57
Timuçin, A. (1976). Aristoteles Felsefesi. İstanbul: Kavram Yayınları.
Yayınlanma: 24.11.2021 12:40
Son Güncelleme: 24.11.2021 12:40
Bunları da sevebilirsiniz...
Epilepsi’yi duyduğunuzda, muhtemelen televizyonda veya filmlerde gördüğünüz şeyi düşünüyorsunuzdur: Bir tonik-klonik nöbet, yani birinin yere düşmesi ve sarsılması. Ancak epilepsi ile yaşayan herkes, bunun sadece o kadarla sınırlı olmadığını size anlatabilir.Öncelikle, tonik-klonik nöbetler tek tür nöbet değildir. Birisi siz fark etmeden günde yüzlerce kez farkında olmadığınız “absans” nöbetleri yaşayabilir. Nöbetlerin ötesindeyse epilepsi hastaları günlük hayatta mücadele ettikleri birçok başka semptom ve komplikasyonla karşı karşıyadır.Epilepsi ile yaşayan insanlardan daha fazla bilgi edinmek içinEpilepsyDisease.comtarafından “Epilepsi Amerika’da” adlı bir anket düzenlenmiştir. 415 epilepsi hastası anketi tamamlamış ve deneyimlerini paylaşmıştır. Aşağıdaki görsellerde anketin sonuçlarına ilişkin bilgileri bulabilirsiniz.Epilepsi ve Bellek ProblemleriBellek ile ilgili sorunlar yaygındır. Yukarıda bahsedilen anketi dolduran katılımcıların %88’i epilepsi nedeniyle bellek problemleri yaşadığını belirtmiştir. Katılımcılardan biri, “Zihinsel olarak diğerleriyle aynı seviyede olmadığımı hissediyorum. Konuşmamdaki hatalar diğerleri tarafından düzeltiliyor ve diğer insanlardan daha fazla unutkanlık yaşıyorum”.Bu sisli his, birkaç epilepsi hastası tarafından ifade edilmiştir ve katılımcıların %25’i bellek kaybını durumlarıyla ilgili endişelenmelerine neden olan birinci faktör olarak sıralamıştır. Ankete katılanların yaklaşık %14’ü de öğrenme güçlüğü yaşadığını belirtmiştir. Epilepsi İlaçlarını KullanmaEpilepsisi olan birçok insan için ilaç kullanmak günlük yaşamın bir parçasıdır. Doğru ilaçlar kişilerin nöbetsiz kalmasına yardımcı olabilirken, hala günlük yaşamı etkileyen veya daha ciddi olabilen yan etkilerle mücadele etmek gerekebilir.Anket katılımcıları ilaç yan etkilerinin şunları içerdiğini belirttiler:DepresyonBaş dönmesiBilişsel sorunlarYorgunlukUyku sorunlarıAnksiyeteKilo almaBir katılımcı şunları paylaştı: “Bu ilaçlarla kendimi aşırı yüklenmiş ve gerçek benliğimden uzak hissediyorum. Utanıyorum ve topluma bir yük olduğumu düşünüyorum.”Uzun vadeli güvenlik de bir endişedir; katılımcıların %50’si epilepsi ilaçlarının uzun vadeli etkileri hakkında konulardan ilgi duyduklarını belirtti.Psikolojik İyi Oluş ve EpilepsiBirçok epilepsi hastası aynı zamanda zihinsel sağlık sorunlarıyla da mücadele ediyor. Katılımcıların yarısından fazlası anksiyete veya depresyon teşhisi almışken, %9’u bipolar bozukluk veya borderline kişilik bozukluğu gibi bir duygudurum bozukluğuna sahip.Zihinsel sağlığı iyileştirmek ve duygusal desteği artırmak, epilepsi hastalarının %46’sının ilgi alanına giriyor ve %45’i Facebook destek gruplarını kullanarak epilepsi hastalarıyla bağlantı kuruyor.Bir katılımcının dediği gibi, “Benzer bir şeylerden geçmiş olan diğer insanlarla bağlantı kurmak, epilepsinin zaten başlı başına çok izole edici olduğu bir durumda, sizin de bu izolasyon hissinizden kurtulmanıza yardımcı oluyor”.Uyku, Migren, Bitkinlik… ve Daha FazlasıEpilepsiye ek olarak, birçok katılımcı başka sağlık koşullarını da yönetmektedir, bunlar arasında:MigrenUyku apnesiKronik ağrıÖğrenme güçlüğüDiğer nörolojik bozukluklarKatılımcıların yalnızca %15’i epilepsi dışında başka bir sağlık durumu olmadığını belirtti.“Kimse epilepsiyi anlamıyor gibi geliyor…”Birçok katılımcı için epilepsi, hayatları ve ilişkileri üzerinde büyük bir etkiye sahip olur ve bazen onları anlaşılmamış hissettirir. Bir katılımcının dediği gibi, “Arkadaşlarım gitti, ailem tarafından dalga geçildim.”Katılımcıların %49’u, epilepsiyi anlamak ve açıklamak önemli bir ilgi alanıdır. Benzer şekilde, yalnızca %56’sı çevrelerindeki insanların bir nöbet geçirirken nasıl uygun bir şekilde tepki vereceğini bileceklerini belirtti.2021 Epilepsy In America Anketi, Haziran ayından Ağustos 2021’e kadar çevrimiçi olarak yapıldı. Anket, 415 kişi tarafından tamamlandı.Epilepside Sosyal Anksiyete Yaşam Kalitesini NasılEtkiliyor?Son 28 yıldır, Mónica Patricia Molina nöbetler geçiriyor – bunların birçoğu halka açık yerlerde gerçekleşiyor. Şimdi, 42 yaşında, evinden çıkmaktan korkuyor. “Halka açık bir yerde nöbet geçirmek başıma gelen en korkunç şeylerden biri,” diyor Mónica. “İnsanlar ne yapacaklarını bilmiyorlar. Çığlık atıyorlar, kaçıyorlar veya beni acıyarak izliyorlar.”Halka açık bir nöbetin ardından, Molina hastanede, kafası karışmış ve acı içinde uyanabilir ya da yabancılarla çevrili bir şekilde uyanabilir. Mónica yalnız değil – çalışmalar, epilepsisi olan insanların %3 ila %7’sinde sosyal anksiyete bozukluğu olduğunu tahmin ediyor. Genel olarak, epilepsisi olan insanların yaklaşık %23’ü bir tür anksiyeteye sahip; bu, genel nüfusun iki katından fazla bir orandır. Sosyal anksiyete yaşayan kişilerin kim olduğuna bakılmaksızın, bu bozukluğun izolasyon, özsaygı kaybı ve sınırlı bir yaşam tarzı gibi birden fazla, dramatik sonucu olabilir, dedi W. Curt LaFrance, Jr.Sadece birkaç çalışma olmasına rağmen, son araştırmalar, epilepsisi olan kişilerde sosyal anksiyetenin daha önce düşünülenden daha yaygın olabileceğini ve bu durumun teşhis ve tedavisini engelleyebileceğini düşündürüyor. Hastanede tedavi gören 70 epilepsi hastasının yer aldığı bir çalışmada çarpıcı sonuçlar elde edilmiştir. Yaşları 18 ila 74 arasında değişen hastaların %38’inin agorafobi ve %29’unun sosyal anksiyete bozukluğuna sahip olduğu görülmüştür. Ayrıca, hastaların %53’ü depresyon kriterlerini karşılıyordu. Birçok hastada bu tanılar birlikte görülmüştür. Ancak çalışmada hastaların günlük yaşamını asıl etkileyen faktörlerin agorafobi veya sosyal anksiyeteye olduğu da belirtilmektedir.Yine aynı çalışmada nöbet geçiren hastaların, nöbet geçirmeyenlere kıyasla agorafobiye daha yatkın olduğu görüldü. Sosyal anksiyete bozukluğu, birden fazla antiepileptik ilaç alan kişilerde daha yaygındı.Sosyal anksiyete, diğer anksiyete bozukluklarından farklıdır. Bunun, nöbet kontrolüyle ve dış çevreyle – toplumun epilepsiyi nasıl algıladığıyla – çok ilgisi vardır. Molina, nöbet geçirirken insanların onu görmesini istemediği için dışarı çıkmaktan kaçınıyor. Çünkü daha önce halka açık yerlerde birkaç olumsuz deneyim yaşadı. İş ve uğraşı terapisi randevusunda yanında birkaç kişi varken nöbet geçirdi. “Uyandığımda utanmıştım çünkü herkes bana bakıyordu,” dedi. Molina dışarı çıktığında ailesinden birinin mutlaka yanında olmasını istiyor. Ancak yanında ailesi varken bile kendini güvende hissetmiyor. “Bütün bu yıllardan sonra bile, ebeveynlerim hâlâ nöbetlere alışamadı,” diyor. “Babam benimle yalnız kalamaz çünkü bir nöbet geçireceğimden korkuyor. Ve küçük yeğenlerim var, onlar korkuyor ve ağlamaya başlıyorlar ve bana ‘korkuyoruz çünkü ölüyormuş gibi hissediyoruz’ diyorlar.” Ne yazık ki Molina’nın deneyimleri alışılmadık değildir. Nöbet geçiren kişiler, epilepsiye sahip oldukları için farklı hissediyorlar. “Bende bir şeyler yanlış” diye düşünebiliyorlar ve rahatsızlık hissediyorlar.Sosyal anksiyete ve agorafobi için etkili tedaviler epilepsisi olan kişilerde sıkı bir şekilde araştırılmamış olsa da, genel olarak tedavi bilişsel davranışçı terapi, ilaç veya ikisini içerir. Ancak tedavi alabilmek için önce teşhis konulması gerekmektedir. Ve çoğu sosyal anksiyetesi olan insan, bunu doktorlarıyla konuşmaz.Nöbet geçiren birinin yapabileceği en iyi şeylerden biri, doktoruna sosyal anksiyetesini açıkça ifade etmektir. Halka açık yerlerde dolaşmaktan ve sosyal olarak yapmam gereken şeyleri yapmaktan korkuyor ve korktuğum için dışarı çıkmıyorsanız atmanız gereken ilk adımlardan biri, korktuğunuzu kabul etmek ve sonra bunun için yardım aramaktır.Diğer çalışmalar, sosyal anksiyetesi olan epilepsi hastalarının, halka açık yerlerde nöbet geçirmeleri durumunda başkalarının ne söyleyeceği veya düşüneceği konusunda endişeli olduklarını da göstermektedir.2015 yılında yapılan bir Kanada çalışması, epilepsileri hakkında daha fazla bilgi sahibi olan hastaların sosyal anksiyeteye daha az eğilimli olduğunu göstermiştir. Eğer epilepsi televizyonda vb. konuşulan bir konu olsaydı, belki hastalar kendilerini daha rahat hissederlerdi. Nöbet sırasında nasıl tepki vereceklerini bilen insanlar olsaydı, birini yardımcı etmek için, hastaların dışarı çıkması daha kolay olurdu.Molina da aynı fikirde. “Epilepsi ve nöbetler hakkında daha fazla bilgi sahibi olsalar ve bunlara nasıl tepki vereceklerini bilirlerse kendimi daha güvende hissederdim,” diyor. Farkındalığın az olması hastalıkla ilgili birçok yanlış inancı ve hatalı müdahaleyi de beraberinde getiriyor.Sonuç olarak, bir hastanın yardım araması hastanın kendi elindedir, ancak bir kişiyle epilepsi hastası biri karşılaşırsa ne yapacağını bilmek de hepimizin sorumluluğundadır. Yazıyı Oku
Uzman: İlayda DEMIRYayınlanma: 22.09.2023
"Beyin Tümörüyle Yaşamak" yazı dizisine hoş geldiniz. Bu yazı dizisi sizin, ailenizin ve arkadaşlarınızın beyin tümörleri hakkında daha fazla bilgi edinmelerine yardımcı olmayı amaçlamaktadır. Başlangıç olarak, beyin tümörü teşhisini anlamaya çalışırken tedavi kararları vermeniz gereken o kritik ilk saatler ve günler hakkında bilgi vereceğim. Daha sonra, beyin tümörleri, farklı türleri ve etkileri hakkında genel bilgilerden konuşacağız.Kimse “Beyninizde bir tümör var!” cümlesini duymaya hazır değildir ve o anda her şey değişir. Teşhisi kabul etmeniz ve nispeten kısa bir süre içinde bir tedavi süreci hakkında kararlar vermeniz gerekir.Korkmuş ve bunalmış hissetmeniz muhtemeldir. Ama yalnız değilsiniz. Bu süreçte size yol gösterecek bir yazı dizisiyle yanınızda olmaya çalışacağım. Daha önce de belirttiğim gibi beyin tümörü teşhisi almak korku, üzüntü ve öfke gibi çok çeşitli duyguları uyandırabilir. Bu duygulara alışırken, doktorunuzun verdiği karmaşık bilgileri anlamaya çalışmak zor olabilir. Daha da büyük bir zorluk, tedavinizin seyri hakkında önemli kararlar almak için bu bilgileri kullanmaktır.Aşağıdaki bilgiler, bir beyin tümörü teşhisinin ilk günlerinde size yardımcı olacaktır. Ancak her kişinin sürecinin kendine özel olduğunu, yaşayacağınız deneyimleri başkalarınınkiyle kıyaslamamanız gerektiğini lütfen unutmayın. Lütfen sorulması gereken soruların kişiden kişiye değişim gösterebileceğini unutmayın!Nereden Başlamalıyım?Teşhis ile uzlaşmak, onu kabul etmek biraz zaman alabilir. Bazı kişiler teşhisin ardından bu durumu kabul etmekte güçlük çekerken, diğerleri hemen daha fazla bilgi edinmek ister. Neler olup bittiğini anlamak, beyin tümörünüz hakkında daha fazla bilgi edinmek, bilinçli kararlar verebilmek ve size sunulan tedavi seçeneklerini değerlendirmek için zaman ayırmanız önemlidir.Yapılacak ilk şey kendinizi eğitmektir. Ne tür bir beyin tümörünüz var, derecesi nedir ve etkileri nelerdir? Bu sorularakendinizi hazır hissettiğinizzamanvedoğru kaynakları kullanarakyanıt arayın. Kendinizi hazır hissetmek için ihtiyaç duyacağınız zaman kişiye göre değişir. Kendinizi zorlamamaya çalışın. Doğru kaynakları kullanmak hem teşhisi kabul etmenizi kolaylaştıracak hem de yanlış bilgilerin oluşturacağı kaygıyı önleyecektir. Doğru kaynaklar için alanında uzman sağlık çalışanlarına danışın, teşhisiniz için neler okuyabileceğinizi sorun.Tedavi seçenekleri esas olarak tümörün tipine, derecesine, boyutuna ve konumuna bağlıdır. Bazıları kişilerin tümörleri için gidişatı “izlemek ve beklemek” bir seçenek hekiminizin önerdiği bir seçenek olabilir. Diğerleri için, ameliyat ve takip tedavisi hakkında bir kararın derhal verilmesi gerekebilir. Tanınızı öğrendikten sonra tedavi seçeneklerinizi değerlendirin. Bu, kendi araştırmanızı yapmayı, çeşitli tıp uzmanlarıyla konuşmayı ve ikinci bir görüş almayı deneyebilirsiniz.Bu aşamada önemli olan doğru soruları doğru kişilere sormak. Bu sorular o anda aklınıza gelmeyebilir. Aşağıda sizinle ilgilenen sağlık çalışanlarına iletmenizde fayda olan soruları listeledim.Lütfen sorulması gereken soruların kişiden kişiye değişim gösterebileceğini unutmayın!TÜMÖRÜNÜZLE İLGİLİ SORMANIZ GEREKENLER:Beyin tümörüm hakkında bana ne söyleyebilirsiniz?Beyin tümörümün nasıl ilerlemesini bekliyorsunuz?Nüksetme olasılığı ne kadardır?,Bazı kişiler ciddi ve acı verici konular hakkında konuşmaktan çekinirler. Bununla birlikte, sağlık ekibinizle kuracağınız açık, iletişimsel bir ilişki size en iyi sonucu verecektir.TEDAVİ SEÇENEKLERİYLE İLGİLİ SORULAR:Hangi farklı tedavi seçenekleri mevcut?Tedavinin amacı nedir ve bu hedefe ulaşma şansımız nedir?Bu tedavi seçeneklerine nasıl karar verdiniz?Tedavi bekleyebilir mi?Tedavi sürecim hakkında ne kadar sürede karar vermem gerekiyor?Tedavinin etkili olup olmadığını nasıl belirlersiniz?Tedavimin tahmini süresi nedir?Tedavinin yaygın yan etkileri nelerdir?Tedavi sırasında çalışabilir miyim ve/veya araba kullanmak dahil başka aktivitelere devam edebilir miyim?AMELİYAT ÖNCESİ SORULMASI GEREKEN SORULAR:Tümör nerede ve boyutu nedir?Tümörü çıkarmanın riskleri nelerdir? Başka bir deyişle, ameliyat hafızamı, düşünme becerilerimi, fiziksel hareketlerimi ve konuşmamı etkiler mi?Tümör ameliyat edilemez durumdaysa hangi tedavileri önerirsiniz?Ameliyattan sonra beni nasıl bir süreç bekliyor?KLİNİK ARAŞTIRMALAR İLE İLGİLİ SORULAR:Bir klinik araştırmaya katılmanın olası riskleri ve faydaları nelerdir?Hangi klinik deneysel çalışmalar mevcut ve ne zaman katılmaya uygun olurum?Klinik araştırmalarla ilgili bilgileri nereden bulabilirim?Ben bir klinik araştırmaya katılırsam o araştırmayı yürütenler sizinle nasıl iletişim kuracak?SAĞLIK EKİBİNİZ İÇİN GENEL SORULAR:Sağlık ekibimde başka hangi uzmanlar yer alacak (nöro-onkolog, beyin cerrahı, radyasyon onkoloğu, nöropsikolog, hemşire, sosyal hizmet uzmanı, beslenme uzmanı, fizyoterapist)?Bu uzmanların her biri tedavim hakkında sizinle nasıl iletişim kuracak?Ne sıklıkta randevularım olacak ve ne kadar sürecekler?NASIL DESTEK ALABİLECEĞİNİZE DAİR SORULAR:Teşhisimle ilgili daha fazla bilgiyi nereden alabilirim?Ben, ailem ve bakım verenim için hangi destek hizmetleri mevcut?Teşhisim hakkında işverenimle nasıl konuşabilirim?Teşhisim hakkında ailem ve arkadaşlarımla nasıl konuşabilirim?YAŞAM ŞEKLİNİZLE İLGİLİ SORULAR:Beslenme şeklimi değiştirmek zorunda mıyım?Spor yapabilir miyim?Tümör, yaşam kalitemi nasıl etkileyecek ve bu etkiler ne kadar sürecek?Bir bakım verene ihtiyaç duyacak mıyım?KENDİNİZE SORMANIZ GEREKEN SORULAR:Sağlık ekibi sorularımla ilgileniyor mu?Sağlık ekibim benimle yeterince zaman geçiriyor ve endişelerimi gideriyor mu?Doktorun önerileri beni rahatlatıyor mu?Bana her şey benim anlayabileceğim şekilde mi anlatılıyor?Doktor ikinci bir görüş almama açık mı?Tedavi planımda söz sahibi olduğumu düşünüyor muyum?Lütfen sorulması gereken soruların kişiden kişiye değişim gösterebileceğini unutmayın!Teşhisten sonraki sürecinizin aynı sizin gibi tek ve biricik olduğunu unutmayın. Bu süreç herkes için farklı kolaylık ve zorluklara sahiptir. Zor zamanlarınızda neler yapabileceğinizi, ne zaman destek istemeniz gerektiğini ilerleyen yazılarda konuşuyor olacağız.Sevgiler.İlayda "Bu web sitesinde bulunan tüm içerikler Uzm. Psk. İlayda Demir tarafından siteye gelen ziyaretçileri bilgilendirmek amacıyla hazırlanmıştır. Yazıların telif hakkı Uzm. Psk. İlayda Demir'e ait olup başka şahış, kurum ve/veya marka tarafından izinsiz kopyalanamaz, kullanılamaz ve dağıtılamaz. Sitede yayımlanan bilgiler hiçbir zaman bir tedavinin yerini alamaz. Blog yazılarından yola çıkarak herhangi bir tedaviye başlanması ve/veya mevcut tedavinizin değiştirilmesi kesinlikle tavsiye edilmez. Sitede TCK'nın içeriğine aykırı reklam ve ilan yapılmamaktadır." Yazıyı Oku
Uzman: İlayda DEMIRYayınlanma: 21.09.2023
Deprem, insanlarda psikolojik, fiziksel, sosyal etkiler bırakan insanların hayat akışında aniden gerçekleşen ve yıkıcı sonuçları olabilen bir doğal afet olarak görülmektedir. Hepimiz insanlar olarak belirli hayat döngüsü içerisinde yaşamaya çalışıyoruz. Belirli bir rutine sahibiz ve bu rutin aslında bize bir miktar belirsizliği azaltmakta yardımcı olabiliyor. Deprem söz konusu olduğunda, -her ne kadar bilimsel çalışmalar riskli bölgeleri tespit edebilse de zamanını saptama konusunda net bir bilgi sağlayamadıkları için- yaşam döngümüzü değiştirdiğini görüyoruz. Fiziksel hasarlar bırakması, can kayıpları yaşatması veya ciddi yaralanmalara sebep olması, her türlü sosyal faaliyeti sekteye uğratması depremin yaşam döngümüzü değiştirmesine örnek olarak verilebilir. Aslında bu yüzden insanlar, depremi yaşadıktan sonra bazı psikolojik tepkiler göstermekte ve yaşananları anlamlandırmakta zorlanmaktadırlar. Peki nedir bu deprem sonrası psikolojik tepkiler? Psikolojik belirtiler normal midir? Ne zaman sonra psikolojik destek almalıyız? Deprem yaşamış bir bireyle nasıl iletişim kurmalıyız?Deprem sonrası sıklıkla karşılaşılan psikolojik tepkiler; aşırı uyarılmışlık hali, korku ve kaygının artması, olayı sürekli anlatma isteği, uykusuzluk, sürekli tetikte olma, huzursuzluk, öfke, iştahta problemler, kabus benzeri rüyalar görme, titreme, yerinde duramama, endişe hali veya herhangi bir şekilde tepki vermeme, donup kalma, sessizliğe bürünme gibi tepkiler örnek gösterilebilir. Genelde tepki göstermeyen herhangi bir şekilde iletişim kurmayan insanlar çevresi tarafından daha tedirginlikle karşılanabilmektedir. Ancak bu tepkiler de diğer tepkiler gibi deprem sonrası 1 ay içerisinde görülen “anormal duruma verilen normal tepkiler” olarak değerlendirilmektedir. O yüzden bu psikolojik tepkileri 1 ay içerisinde normal olarak görmekteyiz. 1 ay içerisinde kişinin fiziksel olarak güvenliği sağlandığında, ihtiyaçları karşılandığında bu tepkilerin yavaş yavaş azalmasını ve yukarıda bahsedildiği gibi olabildiği düzeyde yaşam döngüsüne yavaş yavaş dönmesi beklenir. Ancak her birey bu süreyi benzer miktarda atlatamayabilir. Kimi insanlar depremden daha fazla etkilenebilir ve bu tür semptomları 1 ay veya daha fazla geçse de bu belirtileri yaşamaya devam edebilir ve hayata uyum sağlayabilmesi gittikçe zor bir hale gelebilir. Böyle bir durumda kişinin çeşitli psikiyatrik sıkıntılar yaşayabilme ihtimali olduğu için, bir psikiyatri uzmanından veya psikologdan gerekli desteği alması gerekebilir. Deprem sonrası yaşanan psikiyatrik durumlara ilaç tedavisi veya çeşitli psikoterapi ekolleri uygulanabilmektedir. Bu süreçte bireylerin sosyal destek alabilmeleri ve duygularını paylaşabileceği güvenli bir ortama ihtiyaç duyabilecekleri de unutulmamalıdır. Son olarak, bir birey olarak deprem yaşamış kişiyle nasıl iletişim kurabileceğimizle ilgili yapabileceğimiz birkaç noktanın olabileceğini belirtmek isterim. Depremden direkt veya doğrudan etkilenmiş bir kişiyle iletişim kurarken deprem anıyla ilgili sürekli sorular sormak, paylaşması için zorlamak depremzede birey için olumsuz olarak algılanabilmektedir. Bu bireylerin, fiziksel olarak güvende hissetmeye; konuşmasalar bile yanlarında birileri olduğunu bilmeye daha çok ihtiyaçları olabilmektedir. Bu yüzden herhangi bir yakınımız veya bölgede gönüllü olarak çalışmalarda yaklaşımımız bu yönde olmalıdır diye düşünüyorum. Depremzede birey kendisi ne ölçüde paylaşmak isterse ne kadar aktarırsa bizim de o derece dönüt vermemiz gerekir. Ayrıca herhangi bir yakınını kaybetmiş ancak kendisi depremden kurtulabilmiş insanlarla konuşurken dikkat edilmesi gereken birkaç noktadan da söz etmek istiyorum. İyi niyetli olarak veya destek olduğumuzu düşünüp “olsun bak sen kurtuldun, evinize bir şey oldu evet ama siz yaşıyorsunuz veya buna da şükür” gibi cümleler kurmak bireylerin yaşadığı yas sürecine ve hissettikleri acıya empatik bir yaklaşım göstermemektedir. Burada kurduğumuz cümleler kişileri rahatlatmaktan çok daha da anlaşılmamış hissettirebilmektedir. O yüzden iletişim kurarken daha basit cümleler, duygusunu anlamaya çalıştığımız kelimeler veya sadece fiziksel olarak yanında olduğumuzu göstermek yeterli olabilmektedir. Depremden sonra bazı insanlar rutinlerine dönme konusunda zorluk yaşayabilmektedir. Yemek yemede, okula gitmede, arkadaşlarıyla buluşmada, ailesiyle vakit geçirmede vb. noktalarda adım atmaları zor olabilmektedir. Böyle durumlarda yakınları olarak bu kişileri rutinlerine dönme konusunda desteklemeli; bu desteği zorlamadan istedikleri ölçüde vermeliyiz. Bazı insanlar yaşadıklarından kaynaklı yalnız kalmaya, özel alanına çekilmeye de ihtiyaç duyabilirler. Böyle durumlarda da bu kişilere o alanı tanımalı, istedikleri ölçüde yanlarında olmalı ve ara ara bir ihtiyaçları olup olmadığını sorabiliriz. Sonuç olarak deprem birçok olumsuz etkisi olan çok yönlü bir doğal afet olarak karşımıza çıkmaktadır. Etkilerini ortadan kaldırmak, iyileşmek belirli bir zaman alabilmektedir. İyileşmek için sosyal destek, duygusal destek, bağ kurmak, psikiyatri veya psikolog desteği almak gibi birçok seçeneğimiz olduğunu unutmamak ve yaralarımızı birlikte sarabilmenin gücüne inanmanın da umut verici olduğunu düşünüyorum. Alanda çalışan bir psikolog olarak bu konuda elimden geleni yapabileceğimi de belirtmek istiyorum. Depremden kaynaklı psikolojik sorun yaşayan bireyler ve bu sorunlardan kaynaklı travma sonrası stres bozukluğu tanısı almış bireyler ile uygun psikiyatrik tedavi ve terapi yaklaşımı süreç için oldukça önemli olmaktadır. Psikiyatrik tedavinin yanı sıra, etkililiği bilimsel yolla kanıtlanmış ve literatürde birçok çalışması olan Bilişsel ve Davranışçı Terapiler travma sonrası stres bozukluğunda yaygın olarak kullanılmaktadır. Bilişsel ve davranışçı terapide danışan tarafından depremle ilişkilendirilmiş her türlü uyaran (ses, ışık, hava durumu vb.) veya kaçınma davranışları (evlere girememe, dışarıda giyilen kıyafetler ile uyuma vb.) sistematik olarak değerlendirilir. Değerlendirme sonrası danışan ile birlikte bu tür uyaranlara yönelik çeşitli çalışmalar yapılır. Danışanın bu tür uyaranlara ve kaçınma davranışlarına yönelik yapılan çalışmalar sonrası kaygısını kontrol edebilir hale geldiği görülmektedir. Ancak bu noktada önemli olan bu konuda sorun yaşamış bireylerin uygun tedavi ve terapi hizmetini özellikle travma alanında çalışmış; yetkin kişilerden alması gerekmektedir. Unutmayalım ki herkes psikolojik yardıma ihtiyaç duyabilir.Hepimize geçmiş olsun, sağlıklı günler diliyorum. Yazıyı Oku
Uzman: Eren TUNCAYYayınlanma: 19.09.2023
