Çocuklarda Konuşma ve Dinleme Becerisinin Gelişimi
Konuşma becerisi, kendi duygu ve düşüncelerini açıkça ifade edebilme, dinleme ise karşısındaki kişinin duygularını açıkça anlayabilmeyi içermektedir. Konuşma ve dinleme becerisini kazanmış bir çocuk kendi iç dünyasında neler yaşadığının farkında olmakta ve yine karşısındakinin duygu ve düşüncelerini açıkça anlayabilen bir çocuk, karşısındakinin ne istediğini bilmekte ve böylece çözüme ulaşmakta pek bir zorluk yaşamamaktadır. Problemler karşısında şiddete başvuran çocuklar aslında o anki duygu ve düşüncelerini nasıl ifade edeceklerini ve nasıl kontrol altına alacaklarını bilmedikleri için bu duygu ve düşüncelerini sağlıksız bir yolla yani şiddetle ifade etmektedirler. Karşısındakini açıkça anlayamayan bir çocuk ise bunun sonucunda empati duygusundan yoksun kalacak ve vicdan duyguları körelecektir. Bu yüzdendir ki çocuğun kendi ruh sağlığı, karakter gelişimi ve kişilerarası iletişiminin iyi olabilmesi açısından konuşma ve dinleme becerisinin gelişimi çok önemlidir.
Yine bu noktada ebeveynlerin tutumu oldukça önemli ve özen gösterilmesi gereken hassas bir konudur. Ebeveynlerin konuşma şekli (olumlu-olumsuz), duygularını açıkça dile getirebilmesi, konuşmasının içeriği (yıkıcı eleştirel, yapıcı), çocuklarıyla olgun bir insanla konuşuyormuş gibi konuşmaları ve karşılarındaki insanı yargılamadan, öğüt vermeden dinleyebilmesi, o kişinin duygu ve düşüncelerini net bir şekilde anladığımı ifade edebilmesi, dinledikleri sonucunda çözüm odaklı davranıp alternatif çözümler üretebilmesi gibi özellikleri çocuğun konuşma ve dinleme becerisinin gelişimi açısından oldukça faydalı olacaktır. Çocuk duygu ve düşüncelerini açıkça ifade ettiğinde ve karşısındaki tarafından dinlenip net bir şekilde anlaşıldığını gördükçe hem iyi hissetmiş olacak hem de doğru bir konuşma ve dinleme becerisinin nasıl olması gerektiğini görmüş olacaktır. Bu durumun tam tersi yaşandığında ise anlaşılmadığını ve dinlenmediğini fark eden çocuk, duygularını ifade etmenin hiçbir işe yaramadığını düşünecek, kendi iç dünyasına çekilecek ve konuşmaya yanaşmayacaktır. Bu sebeple çocuğunun konuşma ve dinleme becerisinin olumlu yönde gelişmesini isteyen aileler önce kendi konuşma ve dinleme becerilerini geliştirip, iyileştirmelidirler.
Ebeveynlerin çocuklarıyla olan diyaloğu olumsuz ifadeler (tembel, mızıkçı) içerdiği takdirde çocuk kendisi ve diğer insanlarla ilgili olumsuz özelliklere odaklanmaya başlayacak ve konuşmaları da bu doğrultuda gerçekleşecektir. Bu durum ayrıca çocuğun kendisini ve diğerlerini değersizleştirmesine yol açacaktır. Çocuğunu otorite altına alma amacıyla her konuşmasında tehdit unsurunu mutlaka barındıran aileler (Yemeğini yemezsen, 2 gün boyunca oyun oynayamazsın) çocuklarının da kendi konuşmalarının içeriğine tehdit edici unsurlar eklemesine neden olmaktadır. Bu çocukların yetişkin bir birey olduklarında ise duygularını açıkça ifade edemeyeceği, öfkelerini kontrol edemeyeceği, karşılarındaki insan anlayamayacağı, olumsuz ve tehdit içerikli konuşmalarla hem insanları rahatsız edeceği hem de onları kendisinden uzaklaştıracağı tahmin edilmesi pek de güç olmayan bir gerçektir.
Çocuğun konuşma ve dinleme becerisinin gelişimine olumlu yönde fayda sağlamak açısından ebeveynlerin; olumlu bir dil kullanması, kendi duygu ve düşüncelerini rahatça anlatıp karşısındakini de rahatça anlayabilmesi, tehdit/hakaret/suçlama/emir verme gibi olumsuz içerikli konuşmalardan uzak durması gerekmektedir. Ancak böyle hoşgörülü, anlayışlı bir ortam sayesinde çocuk konuşma ve dinleme becerisini olumlu yönde geliştirecektir. Konuşma ve dinleme becerisi olumlu yönde gelişen çocuk; empati yapabilen, hoşgörülü, anlayışlı, çözüm odaklı, yapıcı, iç dünyasıyla barışık, kendisinin ve çevresindekilerinin değerinin farkında olan, mutlu olan ve mutlu etmeyi bilen bir birey olacaktır.
Konuşma ve dinleme becerisine sahip çocuklar hem iç dünyasında hem de dış dünyasında huzurlu ve çevresi tarafından sevilen çocuklardır. Konuşma becerisinin gelişmesi için en elverişli ortam ebeveynlerin çocuklarının fikirlerini dinlediği, onlardan fikir aldığı, kendilerini açıklamalarına fırsat sunduğu ortamlardır. Bu doğrultuda aynı zamanda çocuğun dinleme becerisi de gelişecektir çünkü çocuk insanları tanımanın en iyi yolunun konuşmak ve dinlemekten geçtiğinin farkına varmış olacaktır. Örneğin; ebeveynler, çocukların bir birey olduğunun farkına varamayıp onların fikirlerine önem vermediğinde üstüne üstlük onların söylediklerini küçümsediklerinde çocuk susmayı, içine kapanmayı öğrenmektedir. “Ailem bile söylediklerime önem vermiyorsa demek ki gerçekten değersiz ve saçma şeyler söylüyorum.” diye düşünmekte ve kendi fikirlerini küçümsemeye, önemsememeye başlamaktadır. Oysa çocukların konuşmaya, fikirlerini sunmaya, konuştukça kendilerini tanımaya ve kendilerini keşfetmeye ihtiyaçları vardır ancak çoğu ebeveyn ya kendi öz çocuğunun bile bu temel ihtiyaçlarını karşılayamayacak kadar meşguldür ya da tüm bu konuşma, dinleme süreci onun tarafından sıkıcı diye tanımlanmaktadır.
Bazı ebeveynler ise ne meşguldürler ne de bu durumdan sıkılmaktadırlar, onlar çocuklarının konuşmasına, fikirlerini sunmasına izin vermezler, onları dinlemek istemezler çünkü çocuklarının özgür bir birey olma ihtimaline bile tahammül edemeyecek kadar bencildirler. Onlar tamamen çocuklarının birebir kendi kopyaları olmasını istemektedirler, çocuklarına kendi fikirlerini empoze etmekte, sürekli kendileri konuşmaktadırlar. Bu durum çok tehlikelidir çünkü maalesef ki çoğu ebeveyn yanlış düşünce, yanlış inanışlar ve önü ardı kesilmeyen yıkıcı önyargılara sahiptir ve çocuklarının masum kalplerini bu fikirlerle zehirlemektedirler. Örneğin; ilkokul çağındaki çocuklar arasında bile ayrımcılık olması tamamen bu sebepten kaynaklanmaktadır. Ne yazıktır ki küçücük çocukların kalplerine nefret duygusunu ekip, onu her gün besleyen kişiler bizzat çocukların kendi öz anne babalarıdır.
Çocukların, konuşmaya ve dinlemeye ihtiyaçları vardır ki yetişkin bir birey olduklarında anlayışlı, hoşgörülü, önyargısız, kendisini ve çevresini anlayabilen biri olabilsinler. İletişim becerileri gelişmiş bir birey kişilerarası ilişkilerinde daha az problem yaşamaktadır, yaşandığında da bu problemleri daha hızlı ve daha yapıcı bir şekilde çözüme ulaştırabilmektedir. Konuşma ve dinleme becerisi geliştikçe empati becerisi de aynı doğrultuda gelişecektir yine aynı şekilde konuşma ve dinleme becerisi gelişmedikçe empati becerisi de gelişmeyecektir.
Hangi tür konuşmalar çocuğun konuşmasını önlemekte ve içine kapanmasına neden olmaktadır sorusuna verilebilecek örneklere bakacak olursak;
“Neden bu olayı bu kadar büyütüyorsun?” Bu tür bir yaklaşım çocuğun sadece konuşmasını engellememekte aynı zamanda duyguları önemsenmediği için kendisini yapayalnız ve çaresiz hissetmesine de neden olmaktadır.
“Seni sonra dinlerim, şu an çok meşgulüm.” Aileler tabii ki meşgul olabilmektedir o an ilgilenmeleri gereken önemli bir işleri de olabilmektedir ancak eğer çocuk o an acı içindeyse, bir derdi varsa ve tüm cesaretini toplayıp ailesiyle bunu paylaşmayı seçtiyse o an onun duygularına anlayışla yaklaşmak gerekmektedir çünkü bu çok hassas bir andır, o anı elden kaybetmek çocuğun tamamen sizden uzaklaşmasına yol açabilmektedir. Hiçbir iş, kendi çocuğunuzdan daha önemli değildir üstelik çocuğunuz acı içindeyse önceliğiniz her zaman o olmalıdır.
“Gerçekten bu sorularınla canımı sıkıyorsun.” Çocuk sorularına ailesi tarafından bile cevap bulamadığında birde üstüne üstlük küçük düşürüldüğünde merak duygusunu köreltmekte, soru sormaktan kaçınmakta, sınıf ortamında daha pasif hale gelmektedir. Bunun altında yatan temel sebep ise tamamen yargılanma ve alay edilme korkusudur.
“Sen daha çocuksun, fikirlerini öyle her canın istediğinde söyleyemezsin. Şimdi bizim fikirlerimize göre hareket etmen gerekiyor.” Bu hem çocuğun konuşmasını hem de fikirlerini keşfetmesini engellemekle kalmamakta aynı zamanda çocuğun bireyleşmesine de engel olmaktadır. Çocuk başkalarına bağımlı hale gelebilmektedir.
“Açıklama yapmanı istemiyorum, sen hatalısın kabul et. Benden daha iyi mi bileceksin neyin doğru olup olmadığını?” Burada ise çocuk açıklama yapmasına fırsat verilmeden suçlanmakta, hatalı olduğuna inandırılmaya çalışılmakta ve ailenin fikirlerinin ne olursa olsun doğru olduğu yanılgısı çocuğa kabul ettirilmeye çalışılmaktadır. Bu tamamiyle yanlış ve zararlı bir tutumdur. Çocuk bu ağırlığın altında ezilecektir, hatalı olmadığı halde ona hatalıymış gibi davranılması onun tüm benlik saygısına zarar verecektir. Çocuk, suçlanma korkusuyla büyüyecektir.
“Sen çocuksun ne anlarsın bu işlerden? Hadi odana git.” Bu da tamamen küçümsemeye, saygı duymamaya dayalı tehlikeli bir yaklaşımdır. Çocuk kendine olan inancını ve özgüvenini kaybetmekte, kendi fikirlerini düşünmemekte, kendi iç dünyasına odaklanmamaya başlamaktadır çünkü konuşmaya değer bir düşüncesinin olmadığına inanmaya başlamaktadır. Böylesi bir tutum çocuğun tamamen kişiliğini olumsuz yönde etkileyecek bir tutumdur. Çocuk, aşağılanmış hissettikçe ve bu böyle devam ettiği sürece kendinden uzaklaşacaktır.
Çocukların konuşma ve dinleme becerisini geliştirmeye yönelik örneklere bakacak olursak ise;
Çocuğun duygularını yüz ifadesinden anlayıp, doğru soruyu sorabilmek; “Mutsuz görünüyorsun, konuşmak ister misin?” Çocuk, daha hiçbir şey söylemeden anlaşılıyor olmanın rahatlığıyla huzur dolacaktır, karşısındakinin onu sorgusuzca dinleyeceğini biliyor olmak ona iyi hissettirecek, yalnız olmadığını bilecektir.
“Sen ne zaman istersen o zaman konuşuruz, kendini hazır hissetmeni bekleyeceğim." Bu oldukça önemli bir detaydır çünkü burada çocuk konuşmaya zorlanmaz, onun seçimine bırakılan bu konu çocuğun bir birey olduğunu fark etmesini sağlamakta ve çocuğun öz saygısı artmaktadır. Ailenin, anlayışlı bir şekilde ona yaklaşması çocuğun bu dünyanın güvenilir bir yer olduğu düşüncesini pekiştirmektedir.
Çocuk, konuyla ilgili düşüncesini paylaştığında oradan duygusunu anlayıp, bunu çocuğa yansıtabilmek; Örneğin; Çocuk sınavda kopya çekmediği halde öğretmeni tarafından kopya çekmekle suçlandığında ve çocuk bu durumu ebeveynlerinden birine anlattığında, durumu dinleyen ebeveyn “Haksızlığa uğradın ve bu durum sana kötü hissettirdi, yapmadığın bir şeyden dolayı suçlanmak ve karşındaki insanın o an sana hiçbir şekilde inanmadığını bilmek çok üzücü ve öfke uyandırıcı bir durum olmalı.” diyebilmelidir. Böylelikle çocuk onu anlayan biri olduğunu görecek, bu üzücü durumun içindeyken bile ona destek olan, yargılamayan, suçlamayan bir ailenin varlığı ona iyi hissettirecektir.
“Sen bu konuda ne düşünüyorsun oğlum/kızım? Sence ne yapmalıyız?” Bu şekilde bir yaklaşım çocuğun benlik algısını fazlasıyla olumlu etkileyecektir. Çocuk fikirlerine önem verildiğini, fikirlerinin merak edildiğini gördükçe konuşma isteği de bu doğrultuda artacaktır. Özgürleşme yolunda daha emin adımlarla ilerleyecektir. Kendisini daha kolay keşfedecektir.
Konuşma ve dinleme becerisi gelişmiş bir çocuk, yetişkin bir birey olduğunda her problemi konuşarak çözmeyi bilen, insanları dinlemekten keyif alan, insanlara problemlerinin çözümü konusunda yardımcı olan, kendisini keşfetmiş ve keşfetmeye devam eden, fikirlerini sürekli geliştiren yaratıcı ve anlayışlı bir birey olacaktı. “Birbirimizi anlayabilmek için ilk önce dinlemek ve daha sonra dinlediklerimizi anlamak gerekir.” Böylesi bir tutum karşısında çocuk problemler karşısında yıkıcı olmayı değil çözüme ulaşmayı öğrenecektir. Yapıcı bir tutum sergileyecektir. Kızmak, küsmek, kaçmak yerine problemlerin üstüne gidecek ve onlarla yüzleşmeyi seçecektir. Böylesine cesaretli bir davranış sergilediğinde ise kendine olan güveni artacaktır.
Yayınlanma: 19.10.2021 09:33
Son Güncelleme: 19.10.2021 09:40
Bunları da sevebilirsiniz...
Obsesif-Kompulsif Bozukluk, toplumda genellikle yanlış anlaşılan ancak ciddi etkileri olan bir rahatsızlıktır. Türkiye'de ruh sağlığı bilincinin artması ile birlikte, OKB ve benzeri bozuklukların tedavi edilebileceği ve yönetilebileceği konusunda farkındalık artmaktadır. Ne var ki, birçok kişi hâlâ bu bozukluğu sadece "temizlik takıntısı" ya da "hassasiyet" gibi yüzeysel tanımlarla açıklamaya çalışmaktadır. Oysa OKB, bireyin düşünce ve davranış dünyasını derinden etkileyen, karmaşık bir yapı taşır. Kişi çoğu zaman bu düşüncelerin mantıksız olduğunun farkındadır; fakat buna rağmen içsel bir baskı ile aynı davranışları tekrar etmek zorunda hisseder. Bu durum yalnızca bireyin iç dünyasında değil, aile ve iş yaşamında da ciddi sorunlara yol açabilir.Hepimizin zaman zaman aklına takılan düşünceler ya da tekrar eden alışkanlıkları vardır. Ancak bu düşünceler ve davranışlar hayatımızın her alanını kontrol altına almaya başladığında, "takıntı" boyutuna ulaşabilir. Obsesif-Kompulsif Bozukluk (OKB), insanların gündelik yaşamlarını zorlaştıran ve toplumda yanlış anlaşılan bir ruh sağlığı sorunudur. Türkiye'de her 100 kişiden 2-3'ü, hayatlarının bir döneminde OKB belirtileri göstermektedir. Bu makalede, OKB'nin ne olduğunu, belirtilerini ve tedavi yöntemlerini ele alacağız.Obsesif-Kompulsif Bozukluk (OKB) Nedir?OKB, obsesyonlar (takıntılar) ve kompulsiyonlar (zorlantılar) ile karakterize edilen bir ruh sağlığı bozukluğudur.Obsesyonlar: Kişinin istemeden aklına gelen, rahatsız edici ve tekrarlayan düşünceler, dürtüler ya da hayallerdir. Örneğin, sürekli olarak kirlenme korkusu, başkalarına zarar verme düşüncesi veya düzen takıntısı.Kompulsiyonlar: Obsesyonların yarattığı kaygıyı azaltmak için yapılan tekrarlayıcı davranışlar veya zihinsel eylemlerdir. Örneğin, sürekli elleri yıkamak, belirli bir düzenle eşyaları sıralamak ya da belirli kelimeleri içinden tekrar etmek.OKB'ye sahip bireyler, obsesyonlarının mantıksız olduğunu bilirler; ancak bu düşünceleri kontrol etmekte zorlanırlar. Bu durum, zamanla günlük yaşamlarını olumsuz etkileyerek iş, okul ve sosyal ilişkilerde sorunlara yol açabilir.Türkiye'de OKB: Tabular ve Gerçekler:Türkiye'de ruh sağlığı üzerine konuşmak, özellikle OKB gibi daha az bilinen bozukluklar söz konusu olduğunda hala tabu olabilir. Birçok kişi, yaşadığı belirtileri "temizlik takıntısı" ya da "aşırı titizlik" olarak görmezden gelir ve profesyonel yardım aramaz.Toplumsal Önyargılar: OKB, çoğunlukla abartılı titizlik ya da mükemmeliyetçilik olarak algılanır. Ancak, OKB'nin altında yatan kaygı ve kontrol edilemeyen düşünceler, bireyin yaşam kalitesini ciddi anlamda düşürebilir.Yardım Arama Davranışları: Türkiye'de psikolojik destek arayanların sayısı giderek artsa da, hala birçok kişi "delirme" ya da "zayıflık" olarak algılanacağı korkusuyla yardım almaktan çekinir.OKB Belirtileri: Kendinizde veya Sevdiklerinizde Fark EdinOKB'nin belirtileri kişiden kişiye değişebilir, ancak en yaygın belirtiler şunlardır:Kirlenme ve Temizlik Obsesyonları: Sürekli mikrop kapma ya da hastalanma korkusu ile aşırı el yıkama veya yüzeyleri dezenfekte etme.Kontrol Etme Davranışları: Kapının kilitli olup olmadığını defalarca kontrol etme, ocağın kapalı olduğundan emin olmak için tekrar tekrar bakma.Simetri ve Düzen Takıntıları: Eşyaların belirli bir düzende olmasını istemek, her şeyin mükemmel simetriye sahip olması gerektiğine inanmak.Zarar Verme Korkusu: Sevdiklerine zarar verme düşüncelerinden korkmak, bu yüzden kesici aletlerden uzak durmak.Tekrar Eden Düşünceler ve Ritüeller: Belirli bir kelimeyi, sayıyı veya hareketi tekrar etmek (örneğin, 7 kez kapıya dokunmak) aksi halde kötü bir şey olacağına inanmak.OKB ile Yaşam: Neler Yapılabilir?OKB, tedavi edilebilir bir bozukluktur. Türkiye'de de giderek daha fazla uzman, OKB'yi etkili bir şekilde yönetebilmek için farklı terapi yöntemleri sunmaktadır.Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT): OKB'nin en etkili tedavi yöntemlerinden biri olarak kabul edilir. BDT, kişiye obsesyonlarını tanımayı ve bu düşüncelerin hayatını kontrol etmesine izin vermemeyi öğretir. Maruz Bırakma ve Tepki Önleme (ERP) adı verilen özel bir teknik, kişinin korktuğu durumlara yavaş yavaş maruz kalmasını ve kompulsiyonlarını yapmamasını hedefler.İlaç Tedavisi: Özellikle serotonin seviyesini düzenleyen antidepresanlar, OKB belirtilerinin hafifletilmesine yardımcı olabilir. Ancak ilaç tedavisi, genellikle terapi ile birlikte önerilir.Destek Grupları: OKB yaşayan diğer insanlarla bir araya gelmek, kişinin yaşadığı deneyimleri paylaşmasına ve başa çıkma stratejileri öğrenmesine olanak tanır. Türkiye'de çeşitli ruh sağlığı dernekleri ve online platformlar bu tür destek grupları sunmaktadır.OKB ile Baş Etmek İçin İpuçları: OKB'yi yönetmek zorlu olabilir, ancak bazı stratejiler bu süreci kolaylaştırabilir:Gerçekçi Hedefler Belirleyin: OKB'yi tamamen ortadan kaldırmak zor olabilir, bu yüzden küçük adımlar atarak belirtileri hafifletmeye odaklanın.Kendinize Karşı Nazik Olun: OKB, sizin kontrolünüz dışında gelişen bir durumdur. Kendinizi suçlamak yerine, iyileşme sürecinde sabırlı olun.Günlük Rutinler Oluşturun: Belirli bir günlük rutin, kaygıyı azaltabilir ve obsesyonların yoğunluğunu hafifletebilir.Profesyonel Yardım Almaktan Çekinmeyin: OKB, utanılacak bir durum değildir. Bir uzmandan yardım almak, yaşam kalitenizi artırabilir. Yakınların Rolü: Destek mi, Tetikleyici mi? OKB’li bireylerin yakın çevresinin tutumu, iyileşme sürecinde belirleyici olabilir. Aile bireylerinin farkında olmadan kompulsiyonlara eşlik etmesi, sorunu pekiştirebilir. Bunun yerine, sabırlı, anlayışlı ve sınır koyan bir tutum, hem kişiye destek olur hem de terapi sürecinin etkinliğini artırır. Yakınlar için hazırlanmış psikoeğitim programları, bu noktada önemli bir boşluğu doldurmaktadır.Ayrıca, OKB sadece bireyin kendi yaşamını değil, yakın çevresini de etkileyebilir. Aile üyeleri, kişinin ritüellerine istemeden dahil olabilir ya da çatışmalar yaşayabilir. Bu nedenle, OKB tedavisinde aile eğitimi ve aile temelli terapiler de önemli bir yer tutar.Son olarak, toplumsal farkındalığın artması ile birlikte, OKB yaşayan bireylerin damgalanmasının önüne geçilmesi büyük önem taşır. OKB’li bireylerin yaşadığı zorlukların anlaşılması, toplumsal empatiyi de beraberinde getirir. Medyada doğru temsillerin artması, bu alandaki damgalamayı azaltabilir. Aynı zamanda, okullarda ve iş yerlerinde ruh sağlığı farkındalığını artırmak, erken müdahale için fırsatlar sunar. OKB ile yaşamak zorlayıcı olsa da, doğru bilgi ve destekle yönetilebilir bir süreçtir.Unutulmamalıdır ki, her takıntı OKB değildir; ancak kişinin yaşamını kısıtlayan, tekrarlayıcı düşünce ve davranışlar profesyonel yardım gerektirir. İyileşme mümkündür ve destek almak bir zayıflık değil, cesaret göstergesidir. Yazıyı Oku
Uzman: Taha Kasım BALERYayınlanma: 10.05.2025
İnsanın psikolojik varoluşu yalnızca hayatta kalma çabasına değil, aynı zamanda anlamlı, sevilmeye layık ve değerli hissetme ihtiyacına da dayanır. Bu, Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisinde “saygı” düzeyinde karşılık bulur. Ancak bu ihtiyaç karşılanmadığında birey yalnızca dışsal olarak zorlanmaz; içsel bir çatışmaya, derin bir “yetersizlik” ve “değersizlik” hissine gömülür.Değersizlik duygusu; bireyin benlik algısını, insan ilişkilerini, yaşamdan aldığı doyumu ve karar verme mekanizmalarını doğrudan etkileyen bir psikolojik deneyimdir. Genellikle dile dökülmeyen, ancak kişinin tüm varoluşunu şekillendiren bir “sessiz inanç” biçimindedir:“Ben önemli değilim.”“Ben sevilecek biri değilim.”“Ne yaparsam yapayım yeterli olmayacağım.”Bu tür inançlar, zamanla bireyin yaşamını pasifçe yöneten bir arka plan senaryosuna dönüşür.Değersizlik Duygusunun Psikolojik KaynaklarıModern psikoterapi kuramları değersizlik duygusunun genellikle erken dönem yaşantılardan beslendiğini ve çoğunlukla çocuklukta temellendiğini kabul eder. Şema Terapi kuramına göre, “kusurluluk/utanç şeması”, “onay arayıcılık şeması” ve “duygusal yoksunluk şeması” gibi yapılar, bu duygunun temelini oluşturur.Peki bu şemalar nasıl gelişir?Koşullu Sevgi:“Seni ancak başarılıysan, yeterliysen, usluysan severim.”Bu mesajı alan çocuk, değerinin koşullara bağlı olduğunu öğrenir. Kendi içsel varlığıyla değil, davranışlarıyla kabul gördüğünü hisseder.Kıyas ve Eleştiri:“Sen neden abin gibi değilsin?”Sürekli eleştirilen ve başkalarıyla kıyaslanan çocuklar, kendilerini hep bir adım geride hisseder. Bu da öz-değerin zedelenmesine yol açar.Duygusal İhmal:Duygularının görülmediği, önemsenmediği, yok sayıldığı ortamlarda büyüyen birey, varlığının “bir anlamı olmadığını” düşünmeye başlar.Travmatik Yaşantılar:İstismar, ihmal, alay edilme ya da terk edilme gibi olaylar, bireyin öz-değerini doğrudan hedef alır. Birey, başına gelen olumsuzlukların kendi yetersizliğinden kaynaklandığını sanarak derin bir değersizlik duygusu geliştirir.Bu yaşantılarla şekillenen birey, yetişkinlik döneminde de aynı döngüyü sürdürme eğilimindedir. Sevilmek, onaylanmak, görünür olmak için bir şey yapmak zorunda hisseder. Ama insanın temel değeri, yalnızca "var olmasıyla" ilgilidir. Bu, sadece terapötik değil, varoluşsal bir ilkedir.Değersizlik Duygusunun Yaşama Etkileri:Değersizlik duygusu, zamanla bireyin sadece iç dünyasında değil, dış dünyayla kurduğu ilişkilerde de belirleyici olur:İlişkilerde Aşırı Özveri:Sınır koyamayan, “hayır” diyemeyen birey, karşısındakini memnun ederek değer kazanacağını sanır.Onay Bağımlılığı:Karar verirken, seçim yaparken, hatta ne hissedeceğini belirlerken bile başkalarının onayını gözetir. Kendi iç sesi kısılmıştır.İlişkisel Geri Çekilme:Samimi ilişkilerden kaçınır çünkü “beni sevecek, olduğum gibi kabul edecek biri olmaz” düşüncesiyle kendini sabote eder.İş Yaşamında Aşırı Performans:Sürekli bir şey başarma ihtiyacı hisseder. Bu, zamanla tükenmişliğe ve duygusal yorgunluğa yol açar.Bedensel Yansımalar:Yapılan araştırmalar, kronik değersizlik hissinin depresyon, anksiyete bozuklukları, psikosomatik hastalıklar ve stresle ilişkili fizyolojik sorunlarla bağlantılı olduğunu ortaya koymuştur (APA, DSM-5, 2013).Psikoterapi Sürecinde Değersizlikle Çalışmak:Değersizlik hissi bir duygudan ziyade bir “inanç sistemi” gibi işler. Bu inanç, bireyin kimliğine entegre olmuş, çoğu zaman sorgulanmaksızın kabul edilmiştir. Bu nedenle terapi sürecinde amaç, sadece bireyin kendini iyi hissetmesini sağlamak değil, bu inanç sistemini sorgulatmak ve alternatif bir benlik algısı geliştirmektir.Bazı Terapötik Yaklaşımlar:Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT):“Ben değersizim” gibi otomatik düşünceler sorgulanır ve alternatif düşünceler geliştirilir.Şema Terapi:Çocuklukta oluşmuş kusurluluk, yetersizlik, dışlanma gibi şemalar yeniden yapılandırılır. Özellikle “yeniden ebeveynlik” çalışmaları bu süreçte önemli rol oynar.İnsancıl Terapi (Carl Rogers):Koşulsuz kabul ve empatik dinleme yoluyla bireyin içsel değer duygusunun yeniden inşa edilmesi hedeflenir.Varoluşçu Yaklaşımlar (Frankl):Kişiye “değerli olmak için neden yaşıyorsun?” sorusunu sordurarak, yaşamla kurduğu ilişkiyi yeniden anlamlandırmasına yardımcı olur.Toplumun Değersizlik Hissine Katkısı:Bireyin yaşadığı değersizlik duygusu, yalnızca kişisel geçmişiyle değil; içinde bulunduğu toplumla da ilgilidir. Performansın değerle, dış görünüşün sevgiyle, itaâtin güvenle karıştırıldığı bir kültürel ortamda, insan kendini koşulsuz değerli hissetmekte zorlanır.Özellikle sosyal medya kültürü, bu değersizlik duygusunu daha da pekiştirmektedir. Görünmeyen, beğenilmeyen, etkileşim almayan birey, içsel olarak “yetersizim” mesajını alır.Sonuç Yerine: Değersizlikten Değere Yolculuk:Değersizlik duygusu, sadece bireysel bir yara değil; insani varoluşun en temel mücadelelerinden biridir. Bu duygu, bizi başkalarının gözüyle kendimize bakmaya zorlar. Ancak iyileşme, başkasının aynasında değil, kendi iç sesimizde saklıdır.Terapötik süreç, bir “yeniden görme” sürecidir. Birey, yıllarca kendisine yüklenmiş anlamları sorgular, atfedilen rollerden sıyrılır ve kendini yalnızca var olduğu için değerli hissetmeye başlar. Bu, kolay değildir. Ancak mümkündür.Çünkü insan, sadece olduğu için değerlidir.Ve bu değeri fark etmek bazen bir ömür sürebilir.Ama o değer görüldüğünde, yaşam da dönüşür.Bu noktada, bireyin değersizlik duygusuyla başa çıkabilmesi için yalnızca terapiye değil, aynı zamanda anlamlı insan ilişkilerine, destekleyici çevrelere ve içsel bir dönüşüm sürecine ihtiyacı vardır. İyileşme; sadece eski inançların sorgulanmasıyla değil, aynı zamanda yeni deneyimlerin yaşanmasıyla da mümkün olur. Birey, zamanla koşulsuz kabul gördüğü ilişkilerde, sınır koyabildiği deneyimlerde ve kendi iç sesine kulak verebildiği anlarda yeni bir benlik algısı inşa etmeye başlar. Bu, geçmişin izlerini silmek anlamına gelmez; aksine, o izlerle birlikte kendini kabul etmeyi öğrenmek anlamına gelir.Aynı zamanda kişinin kendilik hikâyesini yeniden yazması, kendine dair daha gerçekçi ve şefkatli bir anlatı oluşturması önemlidir. Travmalarla örülmüş bir geçmiş bile, anlamlandırıldığında onarıcı bir güce dönüşebilir. Çünkü insan yalnızca yaşadıklarıyla değil, yaşadıklarını nasıl yorumladığıyla da şekillenir.Buna ek en büyük özgürlük, başkalarının gözlerinden kurtulup kendimize çıplak bir dürüstlükle bakabildiğimizde başlar. Çünkü hakikat, çoğu zaman en içte gizlidir.Sonuç olarak, değersizlik hissiyle yüzleşmek cesaret ister. Ama bu yüzleşme, bireyin kendine ait en derin gerçekliğiyle temas kurmasına ve kendiyle barışmasına zemin hazırlar. İşte bu barış, dönüşümün başlangıcıdır. Yazıyı Oku
Uzman: Taha Kasım BALERYayınlanma: 10.05.2025
Hayatta bazen beklemediğimiz, bizi şaşırtan olaylarla karşılaşabiliriz. Bu bazen bir kayıp, bazen bir kaza, bazen bir ayrılık veya bambaşka bir şey olabilir. Bu da bizi derinden etkileyecek duygu yüklüsonuçlara yol açabilir ve bu duygularımız bizimle uzun süre var olabilir. Ayrıca yaşanılan olay sadece duygusal olarak değil, zihinsel ve fiziksel olarak da çeşitli etkilere neden olabilir. Her türlü etki geçici olabileceği gibi bazen geçmesi uzun süreler de alabilir. İşte bu uzun, yoğun ve bizi sarsıcı yaşantılarımıza “travma” adı verilir.Yaşanılan her türlü olay, bu olayı yaşayan bireyleri çeşitli şekillerde ve farklı duygular doğurarak etkileyebilir. Aynı olay birini mutlu edebilirken diğer kişiyi üzebilir, bir başkası için sıradan bir durum iken farklı bir insan için derin ve kolay kolay atlatılamayacak bir etkiye neden olabilir.Her insan farklıdır; her insanın yaşantısı, beklentisi, psikolojik sağlamlığı, destek arayışı, etkilendiği ve etkilenmediği durumlar farklı ve çeşitlidir. Bu da herkesin her olaydan farklı şekillerde sonuçlar çıkarmasını açıklayabilir.Travma Nedir?Travma, bireyde fizikseli, duygusal ya da psikolojik olarak normal olaylardan farklı ve derin bir etki bırakan durumlardır. Bu durumlar genellikle beklenmedik, aşırı stres yaratan olaylar ile oluşurve kontrol edilemez. Yaşanan travmatik durumlar kişide çeşitli etkilere yol açar. Fizikseltravma; yaralanma, doğal afetler gibi durumlarda etkili olur. Psikolojiktravmaise; ciddi duygusal etki yaratan şiddet, istismar, ani kayıplar veya savaş gibi durumlarda ortaya çıkarNeden Travma Yaşarız?Her türlütravma, herkeste farklı nedenlerle ortaya çıkabilir.Fizikseltravmalargenellikle dışsal bir kuvvetin ani bir durumda şiddetli bir şekilde fiziki etkisi sonucunda meydana gelir. Trafik kazaları, düşme, yaralanma, spor kazaları, iş kazaları, doğal afetler, saldırı ve fiziksel şiddet, fizikseltravmalaraörnek gösterilebilir. Butravmalarhızlı tıbbi müdahale gerektiren sonuçlara da yol açabilir.Psikolojiktravmalarise kişinin fiziksel durumundan önce duygusal ve zihinsel dengesini etkiler. Cinsel, psikolojik veya fiziksel istismar, doğal afetler sonucu yaşam şekilleri, savaşlar, krizler, sevilen birinin kaybı gibi durumlar psikolojiktravmayaneden olabilir. Çocukluk döneminde yaşanan ihmal ve istismar, ebeveyn ayrılığı, duygusal taciz gibi durumlar da yetişkinlikte psikolojiktravmanedeni olabilir.Travmanın Belirtileri Nelerdir?Travmanın etkileri kişileri farklı şekillerde etkileyebilir. Bazı kişilertravmalarındanolay sonrasında etkilenirken bazıları uzun yıllar sonra etkilerini hissedebilir.Hafıza sorunları, sosyal ilişkilerde problemler gibi durumlar uzun süreli etkileri iken, uykusuzluk vekabuslarkısa süreli etkilerdendir. Travma, kişilerin günlük yaşamına ve sosyal hayatına devam etmesini zorlaştırabilir.Travmanın etkileripsikolojik, zihinsel, duygusal veya fizikselgözlemlenebilir. Bu etkiler ve etkilerin şiddeti kişiden kişiye değişiklik gösterebilir. En sık karşılaşılantravmabelirtileri şu şekildedir:•Uyuyamamak,•Tetikte olma ve aşırı irkilmek,•Sürekli korku ve endişe halinde olmak,•Kas spazmları,•Uzuvlarda ağrı ve yaralanmalar,•Konsantrasyon ve dikkat sorunları,•Kabusgörmek,•Sinirlilik, öfke patlamaları,•Belirli olay, durum, yer ya da kişilerden kaçınmak,•Başağrıları ya da mide sorunlarıgibi çeşitlietkilerioluşabilir.Travmalar Kalıcı Mıdır?Etkilerinden ve çocukluk yaşantısındanaktarılantravmalardansöz ettikten sonra, travmaların kalıcı olduğunu düşünmek kaçınılmazdır. Ancaktravmalarkalıcı etkilere yol açsa da, bu durum kişiye bağlıdır diyebiliriz. Kişi iyileşmeye açıksa, profesyonel destek alıyorsatravmanınetkileri azaltılabilir ya da kişi bu süreci kontrol edebilir hale gelebilir. Travmanın kişiye etkisi, şiddeti, kişinin psikolojik dayanıklılığı ve kişinin stres karşısında baş etme becerileri,travmalarınkalıcılığını etkileyen faktörlerdendir.Travma tedavi edilmediği durumlarda kişideanksiyete, yoğun depresyon vetravmasonrası stres bozukluğu gibi sorunlara veya fiziksel rahatsızlıklara yol açabilir. Ayrıca bu süreçte kişinin iş, sosyal ve kişisel hayatında da aksamalar meydana gelebilir.İyileşme Mümkün Müdür?Travma, kısa vadeli etkilere yol açacağı gibi uzun soluklu etkilere de neden olabilir. Hemen oluşabileceği gibi uzun zaman sonra da ortaya çıkabilir. Ancaktravmafark edildikten sonra müdahale edildiği takdirde iyileşmek mümkündür. Travma, değişikliğe neden olur, olumsuz etkiler göstererek kişiyi değiştirebileceği gibi müdahale edildiğinde vetravmanınzihinsel olarak yeniden yapılandırılması gibi değişikliklere de neden olur.Travma yaşayan kişinin, iyileşme talebi ve bu doğrultudaki arayışı iyileşmenin en önemli basamağıdır. Buna ek olarak zaman ve doğru destekle kişi,travmanınetkilerini en aza indirebilir, işlevsel hayatına dönüş yapabilir, ilişkiler kurmaya başlayarak hayata yeniden umutla bakabilir.İyileşme her zaman bir doğrultuda ilerlemez. Bu süreçte iniş ve çıkışların olması normaldir. İyileşme sürecindetravmayayönelik anılar gün yüzüne çıkabilir. Bu dalgalanmalar sürecin kaçınılmaz bir parçasıdır. Önemli olan bu iniş ve çıkışları kabullenerek iyileşme çabasıdır.Travmaya Yönelik Destek Almak İyileşme Sürecini Nasıl Etkiler?Zaman, bazı yaraların ilacıdır. Ancak bazı durumlar ve yaşantılar karşısında zaman yeterli olmayabilir. Travma, kişilerde büyük etkilere neden olabilir. Bu sebeple kişinin birileriyle budurumu konuşma isteği oluşabilir. Bu konuşulan kişiler bazen aile dostu bazen arkadaşlar olabilir. Yakın ve sosyal çevrenin,travmalarkarşısında etkileri azımsanamayacak kadar büyüktür. Ancakuzun süreli çözümlere ulaşmak için profesyonel bir destek almak gerekir. Uzman desteği almak, büyük ve önemli bir adımdır. Sürecin etkililiği ve uzunluğu, kişide etkili ve geliştirici sonuçlar doğurur. Kişinin öz saygısının artmasında, özgüveninin yeniden oluşmasında; kısaca iyileşme sürecinin başlaması yönünde etkili bir adımdır.Bedenimiz Bize Ne Söyler?Travma, sadece duygularımızda, zihnimizde yer almaz; bedenimiz detravmadanetkilenir. Kalp ritminin artması, kas ağrıları, mide sorunları, nefes alma zorluğu gibi fiziksel belirtiler;travmanınbedene yansımış şekli olabilir. Bu nedenle bedenimizde meydana gelen bu değişiklikleri tanımak, anlamak ve iyileştirme yönünde adım atmak,travmanıniyileşmesine yardımcı olur. Rahatlama egzersizleri, yoga, yürüyüş, temiz hava almak gibi basit ama etkili yöntemler, kişinin bedenini ve iyileşme sürecini olumlu yönde etkilemektedir.Travmada ve Sonrasında İyileşme SüreciTravmalar bize kötü anılar çağrıştırsa da bunlar bizim için olumlu deneyimlere çevrilebilir. Kişinintravması, başa çıkma şekli ve bu süreçlerde öğrendikleri, hayatının her anında her zaman kullanabileceği bilgi ve deneyimlerdir. Bu süreç,kişide çeşitli değişikliklere yol açar. Bu değişiklikler kimi zaman öğrendiği şeyler, kimi zaman kaybettiği şeyler olabilir. Bazen ilişkileri değişir, bazen hayata bakış açısı değişir, bazen de kişi, kendisi değişir. Yaşanılanlar veya öğrenilenler, her zaman bizi zayıflatmaz; aksine bazen bizim yeniden şekillenmemizde yardımcı olur.Travma, her zaman olumsuz sonuçlanmaz; iyileşme süreciyle birlikte olumsuz parçaların olumlu şekle gelmesi mümkündür. Yazıyı Oku
Uzman: Pelin BAYINYayınlanma: 06.05.2025
