Sosyometri Nedir, Nasıl Uygulanır?

Sosyometri, sosyoloji ve psikoloji bilimlerinde ortak bir biçimde kullanılan etkili bir tekniktir. En fazla 40 kişilik olacak şekilde ufak grupların birbirileri ile olan etkileşim ve iletişim ve bunların düzeylerini tespit etmek için uygulanır. Sosyometri testi, toplulukların birbirleri ile olan uyumlarını ölçümlemek için uygulanan bir sosyolojik ya da psikolojik yöntem olarak kabul görür. Çoğunlukla grup çalışmaları amacıyla uygulanan sosyometri tekniğinin en sık tercih edildiği yerlerin başında okullar ve iş yerleri gelmektedir. Bu gibi yerlerde uygulanan testler ile yalnızca gruplar arası uyum ölçülmez. Aynı zamanda grup liderinin kim olduğu, hangi bireyin gruptan dışlandığı vb. durumlar da tespit edilebilir. Böylece bireyleri etkileyen çarpıcı sonuçlar da ortaya çıkabilir.

Sosyometri tekniği, geçmişi 1930’lu senelere kadar uzanan bir yöntemdir. Bu yöntem J. L. Morena tarafından yaratılmıştır. Bireyin ve grubun bütün ilişkilerini, bu ilişkilerin yapı ve dinamiklerini sayısal veriler içerisinde tespit etme imkânı veren bu yönteme göre, her topluluk ya da grubun dışarıya yansıyan bir resmi biçimi vardır. Dışarıdan bakan bir kişi tarafından çabucak fark edilen bu şekle “dış toplum” adı verilmiştir.

Bu dış toplum görünüşünün altında; dışarıya yansıması pek mümkün olmayan, ilk bakışta fark edilemeyecek talepler, aşk ve nefret ilişkileri ile sempati ve antipatilere bağlı ilişkiler ve bazı küçük gruplaşmalar vardır. Tüm bu iç ilişki ve iletişimler ise yalnızca sosyometri testi aracılığı ile tespit edilebilir. Bu duruma “sosyometrik matriks” ismi verilir. Dış toplum ile sosyometrik matriksin çatışması durumu ise sosyal gerçeği gün yüzüne çıkarır.

Bir grup ya da topluluğun psikolojisini çözümleyebilmek ve küçük gruplar hakkında bilgi alabilmek amacıyla uygulanan testlere sosyometri testi adı verilir. Bütün grubu kapsayacak biçimde uygulanan testlerin neticelerinden yola çıkılarak grubun iletişimi, grup içindeki en popüler kişi, topluluğun lideri ve topluluktan dışlananlar tespit edilebilmektedir. Son yıllarda pek çok okulda aktif bir biçimde uygulanmaya başlanan sosyometri testi, aynı anda psikodrama yöntemlerinden biri olarak da kabul edilir. Sadece topluluğun özelliklerini değil, topluluğa dahil olan her bir kişiyi tanıma rehberi şeklinde de kullanılan bu testin öncelikli hedefi; topluluk içi dayanışmayı tespit edip, kişilerin çatışmalarını ve uyumsuzluklarını minimum seviyeye indirmektir. Özellikle okullarda yapılan testlerde elde edilen sonuçlar ile sınıf içerisinde ayrımcılığa, dışlanmaya ya da yaşıtları tarafından zorbalığa maruz kalan öğrencilerin çabuk ve kolay bir şekilde tespit edilmesi mümkün hale gelir. Fakat bu testten elde edilecek sonuçların her zaman kesin bir biçimde gerçeği gösteremeyeceğini de unutmamak gerekir. Yine özellikle okullarda, küçük yaş gruplarındaki çocuklara yapılan testlerde elde edilen sonuçların hata payı çok daha fazladır. Çünkü küçük yaştaki öğrenciler testte yer alan sorulara tam manasıyla doğru yanıt veremeyebilirler. Buna ek olarak, öğrenci ile öğretmenin arasındaki ilişki ya da iletişimin yeterince şeffaf olmadığı durumlarda ya da öğrencilerin öğretmenlerinden çekindikleri durumlarda da soruları yanıtsız bırakma ya da yanlış cevaplama eğilimleri artabilir.

Sosyometri testinin uygulama aşamaları şu şekildedir:

●    Test için güvenli ve sessiz bir mekân sağlandıktan sonra grup katılımcılarına önceden hazırlanan durum ve cevaplama kağıtları dağıtılır.

●    İlk öncelikle isim ve soyisim gibi temel kişisel bilgilerin yazılması talep edilir.

●    Testte sorulan sorular için herkesten tercih edecekleri 3 kişinin isimlerini öncelik sırasına göre yazmaları talep edilir. Yazacakları isimleri kimseye söylememeleri ya da paylaşmamaları gerektiği özellikle vurgulanır.

●    Testin bir okul ya da sınıf ortamında uygulandığı durumlarda ise kağıtlara yalnızca aynı sınıftan kişilerin yazılabileceği gibi ana kurallar özellikle küçük yaş gruplarındaki öğrencilere mutlaka açıklanmalıdır.

Öncelikle sosyometri testinin uygulama hedefi tespit edilmeli ve sorulacak sorular bu hedef doğrultusunda şekil almalıdır. Örneğin, iş verimliliğini yükseltmek amacıyla uygulanan bir testte “Boş zamanlarınızı kimlerle geçirmek istersiniz?” sorusu manasız ve işlevsiz olacaktır. Bu hedefe yönelik bir testte “Bu proje dahilinde hangi insanlarla çalışmak istersiniz?” sorusunun tercih edilmesi çok daha isabetli olacaktır. Bunların haricinde dikkat edilmesi diğer gereken noktaları ise şu şekilde açıklamak mümkündür:

●    Okul ve iş yerlerinde uygulanan testlerde, tüm test ve test dışı envanterlerde olduğu şekilde, elde edilecek sonuçların gizli tutulacağı kesinlikle katılımcılara en baştan belirtilmelidir.

●    Testi uygulayan birey ile katılımcılar arasında şeffaf ve düzgün bir iletişimin sağlanması gerekir. Özellikle de testi uygulayan kişinin öğretmen gibi bir otorite figürü olduğu durumlarda bu iletişim çok daha fazla önem arz etmektedir.

●    Testin uygulama zaman aralığı çok iyi ayarlanmalıdır. Testin yapılacağı grubun, öncesinde birbirlerini tanıyacak kadar vakit geçirmiş olması en ideal sonucu almak için elzemdir.

●    Bu test bir kez uygulandıktan sonra sonuç alınıp bırakılacak bir teknik değildir. Grubun dinamiklerinin, iletişimlerinin, ilişkilerinin zaman içerisinde değişebileceği gerçeğini de göz önünde tutmak ve testi belirli aralıklarla tekrarlamak gerekir.

●    Sosyometri testinde en ideal ya da optimum sonuca ulaşmak için, bireylere sorulacak sorular her birey tarafından anlaşılacak biçimde basit ve açık olmalıdır.

Sosyometri değerlendirme işlemi yapılırken şu adımlar izlenir:

● Test uygulanan grubun listesi değerlendirme tablosuna geçirilir.

● Toplanan cevap kağıtları buradaki sıraya göre sıralanır ve numaralandırılır.

● Tüm kağıtlar tek tek değerlendirmeye alınır. Her bir bireyin seçilme oranı yatay biçimde sıralanan seçici katılımcı ile kesişen sütuna rakam biçiminde yazılır.

● Yapılan her seçim için ilk sırada seçilen bireye 3, ikinci en yüksek seçilme oranına sahip kişiye 2, üçüncü en yüksek seçilme oranına sahip kişiye ise 1 puan verilir. Tüm kağıtlar değerlendirilip işlem bittikten sonra elde edilen sonuçlar puanlamaya geçirilir.

● Her bir bireyin seçilme oranı ve puanları tespit edilir. Ardından bu puan, toplam puan bölümüne geçirilir.

● En yüksek seçilme oranına sahip katılımcıdan başlanarak tablo hazırlanır.

● Elde edilen sonuca göre sosyogram tablosu yapılır.

Sosyogram Tablosu Nasıl Yorumlanır?

Yukarıda belirttiğimiz bilgiler ışığında meydana gelen sosyogram tablosu, testin uygulandığı topluluğun sosyal etkileşim ve iletişim ağı hakkında bilgiler verir. Sosyogramda ortaya çıkan kişilik tipleri ya da ilişki çeşitleri şu şekilde sıralanabilir:

Liderler

Bu kişilik tipi, sınıfta ya da grup içerisinde bulunan diğer kişiler tarafından en sık tercih edilen, düşüncelerine ya da kararlarına sürekli başvurulan ve çoğunlukla kararlarına uyulan bireyleri ifade eder. Toplulukta, iş yerinde ya da sınıfta kimin kararları daha iyidir, kimin izinden gitmek daha güvenlidir ya da kimin fikirlerini tercih edersiniz vb. sorulara verilen yanıtlar ile topluluktaki lider ya da lider kişileri tespit etmek mümkün olabilir.

Yalnızlar

Topluluk üyelerinden herhangi biri tarafından tercih edilmemiş bireyler bu kişilik tipini oluşturur. Bu kişilik tipi ile genellikle okul ortamında karşı karşıya gelindiğinde kişinin kendisi ve ailesi ile görüşme gerçekleştirilmesi gerekir. Ayrıca bu yalnız bireylerin gerek sınıf gerek iş yeri ya da sınıf ve iş yeri dışında davranışlarının gözlemlenmesi, arkadaşları ve öğretmen ya da patronları ile durum hakkında konuşarak onları yalnızlığa sürükleyen nedenlerin ortaya çıkarılması gerekir.

Çekimserler

Adı grup arkadaşları tarafından belli sorular altında yazılmış olmasına karşın, kendisi istenen sayıda arkadaşının ismini vermeye çekinen kişiler bu kişilik tipi içerisinde değerlendirilir.

Dengesizler

Bu kişilik tipindeki bireylerin verdiği yanıtlar diğer katılımcılarla tutarsız bir ilişki içindedir. Çoğunlukla bu tipteki kişilere listelerinde yer veren bireylere, onlar kendi listelerinde yer vermezler. Tam tersine onları istemeyen kişileri listeye yazarlar.

Klikler

Büyük topluluktan soyutlanmış fakat kendi aralarında ilişkilerini devam ettiren ve birbirilerini tercih eden alt gruplara klikler denmektedir. Genel olarak birbirlerine çok bağlı olduklarından dolayı topluluğun bütünlüğünü bozma olasılıkları vardır. Yorumlama aşamasında klikleri oluşturan bireylerin hangi hedef ve sebepler ile bir araya geldikleri mutlaka incelenmelidir.

Sosyogram testi topluluk içindeki kişilik çeşitleri ya da ilişki türleri hakkında bilgi sağlayabilir fakat ilişkilerin neden ve nasıl geliştiğine dair bilgi sağlayamaz. Sosyogram sonucu elde edildikten sonra topluluğa/gruba gerekli yardımın yapılabilmesi için belli başlı soruların yanıtlarının aranması önemlidir. Bu sorular şu şekilde sıralanabilir;

●    Kişiler içinde gruplaşmalar, klikler var mıdır? Bu klikler hangi amaçla ortaya çıkmış olabilir?

●    Topluluk bir bütün mü yoksa bölünmüş durumda mı?

●    Grup bireyleri arasında 1. 2. ve 3. derecede yakınlaşmalar mevcut mu? Bu yakınlaşmaların sebepleri nelerdir?

●    Grup lideri olarak belirlenen kişinin fiziksel, ruhsal, sosyal, duygusal özellikleri nelerdir? Nasıl bir karaktere sahip? Bu özellikler, genel toplum tarafından kabul gören özellikler midir?

●    Bireylerin lider olarak seçtikleri kişide belirledikleri kriterler, standartlar ya da özellikler var mıdır? Eğer varsa, bunlar nelerdir?

●    Topluluk içerisinde hiç istenmeyen kişiler mevcut mu? Mevcutsa bu kişilerin tercih edilmeme sebepleri nelerdir?